Nowa Huta jest dzielnicą Krakowa, budowaną jako oddzielne miasto, według indywidualnie opracowanego planu, z jasno określonym porządkiem urbanistycznym. Początkowo Nowa Huta miała być samodzielnym miastem, ad extremum została włączona w organizm Krakowa jako dzielnica (już w 1951 r.). Jako zabytek stanowi ślad pamięci i historii minionych czasów. Jest przykładem miasta, które przeszło próbę czasu i  zachowało swoje pierwotne walory przestrzenne mimo zróżnicowanego zarządzania i spontanicznego rozwoju. Walory historyczne i architektoniczne układu urbanistycznego Nowej Huty wyróżniają ja w krajobrazie kulturowym Krakowa, zarówno w kontekście historii Polski jak i urbanistyki europejskiej.

Jest cennym i najlepiej zachowanym założeniem urbanistycznym i architektonicznym epoki socrealizmu w Polsce oraz w Europie Środkowej oraz szczególnym miejscem, w którym de facto przez krótki okres realizowało się kilka trendów architektonicznych, służy, jako przykład dla zrozumienia wartości dziedzictwa powojennego modernizmu i postmodernizmu. Nową Hutę wyróżniają ciekawe i cenione wśród badaczy architektury XX wieku realizacje, będące głównie sztandarowymi przykładami architektury socjalistycznej. To jedne z czytelniejszych przykładów recepcji wzorów radzieckiego socrealizmu z wyraźnym odwołaniem do wielkiej maniery urbanistycznej XVII wieku i tradycji miejscowych w myśl idei, by sztuka była „narodowa w formie i socjalistyczna w treści”.

Nową Hutę w literaturze nazywa się „miastem walki i pracy”, jest symbolem sprzeciwu wobec narzuconej ideologii. Miasto miało być matecznikiem nowego społeczeństwa, a stało się świadectwem fiaska  komunistycznej wizji politycznej. Niematerialny kontekst tego miejsca, to przede wszystkim świadectwo trwałości tożsamości kulturowej, w której poczucie niezależności i związki z tradycją kościoła katolickiego odegrało  zasadniczą rolę.

Ciekawym zjawiskiem było właśnie powstawanie kościołów w Nowej Hucie „wzorcowego miasta bez Boga”, ściśle związane z sytuacją polityczną i zależne od decyzji państwowych urzędników i władz partyjnych. Gdzie symboliczna „walka o krzyż” stała się wyrazem oporu wobec władzy, uwieńczona wzniosłą realizacją obiektu sakralnego, tzw. Arki Pana.

Ponadto, Nowa Huta skupiała wiele znanych i znaczących w kulturze polskiej postaci. Ważną osobistością, która odegrała rolę w tworzeniu społeczności katolickiej w Nowej Hucie był Karol Wojtyła, który początkowo jako biskup pomocniczy archidiecezji krakowskiej, później jako głowa Stolicy Apostolskiej angażował się duszpastersko i społecznie. To wizyta Jana Pawła II w Mogile w 1979 r., przyczyniła się do powstania pierwszych struktur „Solidarności”. Nowa Huta w latach 80 tych XX w. stała się bastionem opozycji i ruchów antykomunistycznych w Krakowie. W czasie, gdy ogłoszono stan wojenny w Polsce, kombinat nie przerwał walk, a robotnicy prowadzili strajk. Utworzono tu Tajną Komisję Robotniczą Hutników, która kierowała podziemnymi strukturami zdelegalizowanej „Solidarności” w Hucie im. Lenina. Przeprowadzono liczne manifestacje i protesty. Przez cały okres stanu wojennego, aż do 1989 roku w Nowej Hucie ukazywało się wiele pism podziemnych, z których największą popularnością cieszył się „Hutnik”.

Historia

Zabudowa zespołu architektoniczno-urbanistycznego Nowej Huty powstała na przestrzeni kilku lat i stała się wyjątkowym przykładem miejskiej kreacji przestrzennej w powojennej Polsce. Inwestycja ta była jedną z najważniejszych w Planie Sześcioletnim Bieruta. Na potrzeby budowy kombinatu przemysłowego i lokację wzorcowego miasta socjalistycznego, w latach 1949-1955 przymusowo wysiedlono ok. 4 tys. mieszkańców z podkrakowskich wsi (m.in. Mogiły i Pleszowa). Następnie zgodnie z planem rozpoczęto budowę kombinatu metalurgicznego i jego zaplecza mieszkaniowego.

Pierwsza faza budowy układu urbanistycznego trwała od 1949 do 1955 roku. Najwcześniej wzniesionymi budynkami były bloki mieszkalne oparte na przedwojennych projektach domów warszawskich w dzisiejszym osiedlu Wandy (tzw. domy Adamskiego). Kolejne domy będące najstarszą częścią miasta Nowa Huta powstały w jego wschodniej i północnej części w stylu realizmu socjalistycznego.

Początkowo prace nad założeniami urbanistycznymi prowadził zespół Tadeusza Ptaszyckiego (razem z Bolesławem Skrzybalskim, Stanisławem Juchnowiczem, Janiną Lenczewską, Tadeuszem Rembiesem, Stefanem Sitarskim, Adamem Fołtyną, Zbigniewem Sieradzkim, Januszem Bitnym-Szlachta, Tadeuszem Janowskim), natomiast późniejsze prace projektowe prowadzono w różnych pracowniach.

Od końcu 1950 roku powstawały tu duże bloki mieszkalne o formach podyktowanych doktryną realizmu socjalistycznego. Socjalistyczne założenia odchodziły od strefowej zabudowy miasta, zastępując je rozwiązaniami o przemyślanym funkcjonalizmie. Z dawnej zasady strefowej pozostało jedynie centrum miasta, zaplanowane w 1951 roku. Jego zabudowa mieszkalna ze względów ekonomicznych i komunikacyjnych została zaprojektowana w formie dużych budynków o wys. od 2-6 pięter. W kolejnych i późniejszych częściach dzielnicy, pojawiły się także projekty budynków wysokich, sięgających 7-8 pięter (tzw. punktowce i galeriowce). Ich dolne kondygnacje przeznaczone były pod handel, usługi, kawiarnie i restauracje. Natomiast przestrzeń układu urbanistycznego dzielnicy, pomiędzy blokami wypełniono placami z pomnikami, obeliskami, zieleńcami i drzewami.

Centrum układu urbanistycznego miasta stanowił Plac Centralny, z którego wyprowadzono główne arterie łączące śródmieście z innymi dzielnicami. Ostateczny wygląd zabudowy Placu Centralnego rozstrzygnięto w 1952 roku i w tym samym roku rozpoczęto prace fundamentowe. Roboty budowlane w Nowej Hucie rozpoczęto jeszcze przed finalnym zatwierdzeniem planów. W 1953 roku zrezygnowano z budowy monumentalnego domu kultury na południowym zamknięciu Placu Centralnego. Projekt Placu Centralnego z lat 1953-1954 został zrealizowany jedynie częściowo, a jego obecny kształt nadano w latach 1954-1957, zgodnie z ówczesnymi tendencjami w kształtowaniu przestrzennym. Zerwano wówczas z zabudową ciągłą, na rzecz rozproszonej. Obrzeża osiedli otrzymały formę parawanową. W tym czasie też powstał dziesięciokondygnacyjny budynek, który zaburzył plany Ptaszyckiego. W latach 1978-1980 obok niego wybudowano kolejny, jeszcze wyższy. W 1983 zakończono wieloletnią budowę Nowohuckiego Centrum Kultury (projekt Zbigniew Pawelski), który zarówno formą jak i lokalizacją odbiega od założeń planistycznych Ptaszyckiego. W latach 1986 - 1995 realizowano osiedle Centrum E. wg. projektu Romualda Loeglera z zespołem, który również odbiegał od planu Ptaszyckiego.

Pierwotne plany budowy Nowej Huty nie uwzględniały w obrębie miasta lokalizacji obiektów sakralnych. Z założenia, w mieście nie mogło być żadnych symboli religijnych. Pozwolenie na budowę pierwszego kościoła uzyskano dopiero w 1957 r. na fali odwilży, chodź usilne starania społeczne o jego budowę rozpoczęto już na początku lat 50 tych.  Prezydium Rady Narodowej w Krakowie ogłosiło ogólnopolski konkurs architektoniczny, w wyniku którego do realizacji wybrano projekt architekta Zbigniewa Solawy (projektu nigdy nie zrealizowano). W miejscu planowanej inwestycji postawiono symboliczny krzyż. Przystąpiono także do zbiórki pieniędzy, lecz władze cofnęły pozwolenie na budowę kościoła. Wówczas ważnym wydarzeniem stała się obrona postawionego krzyża (tzw. walka o Krzyż Nowohucki), która w kontekście społecznego eksperymentu jest symbolicznym aktem sprzeciwu wobec narzuconej ideologii i zwycięstwa tradycyjnych wartości kulturowych. W rezultacie w latach 1960-1977 zbudowano  kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, zw. Arką Pana (proj. Wojciecha Pietrzyka) . Drugi kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej zrealizowano w 1982 roku (proj. Krzysztofa Dyji i Andrzeja Nasfetera) oraz kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa (1998 – 2002 r., proj. Krzysztofa Ingardena, Przemysława Gawora).

Opis

Rozplanowanie układu miasta Nowa Huta wykorzystywało topografię i historyczny układ komunikacyjny. Granice dzisiejszych dzielnic w obecnym kształcie wyznaczone zostały dopiero od 1990 roku.

Architektura Nowej Huty jest różnorodna. Dominuje w niej funkcja mieszkalna, a pozostałe budynki są jej podporządkowane. Zabudowę różnicują formy stylistyczne, które odpowiadają etapom powstawania: industrialna, socrealistyczna i socmodernistyczna. Poszczególne osiedla mają zauważalne swoje cechy własne (różnią się rozplanowaniem, elewacjami i wysokościami). Układ urbanistyczny geometryczny, łączy w sobie cechy „miasta idealnego” i „miasta-ogrodu”.

Każde z osiedli było budowane w określonym czasie i według aktualnych potrzeb mieszkańców. W ten sposób, każde z nich stało się niezależnym „mini - miastem” z jasno zarysowanymi „granicami” w większym organizmie urbanistycznym. Plan Nowej Huty przypomina wachlarz, w którym z jednego punktu rozchodzą się najważniejsze ulice, prowadzące do poszczególnych osiedli, mające swój początek przy Placu Centralnym. Są to: Osiedle A – między al. Jana Pawła II i al. Solidarności, Osiedle B – między al. Solidarności i al. Róż, Osiedle C – miedzy al. Róż i al. Gen. Władysława Andersa, Osiedle D – między al. Gen Władysława Andersa i al. Jana Pawła II, Osiedle E – od północy sąsiaduje z al. Jana Pawła II i osiedle Centrum A, od południa sąsiadujące z Łąkami Nowohuckimi.

Najstarsza część układu urbanistycznego (m.in. osiedla Wandy i Willowe) wzorowane były na przedwojennych projektach warszawskiego architekta Franciszka Adamskiego. Pierwsze projekty przewidywały uposażenie osiedli w liczne obiekty użyteczności publicznej (szkoły, żłobki). Przestrzenie reprezentacyjne przeplatane były z terenami zielonymi i kameralnymi dziedzińcami między blokami. Bloki zbudowane były z cegły, z czterospadowymi dachami (później dachy płaskie).

W stylu realizmu socjalistycznego zaprojektowano budynki mieszczące się w pół-zach. części przy ul. Bieńczyckiej i ul. Kocmyrzowskiej, od wsch. ul. Bulwarowa, od południa przy al. Jana Pawła II i ul. Wacława Sieroszewskiego, a także osiedla: Teatralne, Górali, Krakowiaków, Zielone, Sportowe, Szkolne, Stalowe, Hutnicze, Ogrodowe. Przykładami tego stylu są także budynki: Centrum Administracyjne Huty (Janusz i Marta Ingardenowie, Janusz Ballenstedt), kino Świt (Andrzej Uniejewski) i Światowid (A. Uniejewski), Teatr Ludowy (Janusz Ingarden, Jan Dąbrowski, wnętrza: Janusz Ingardem i Krystyna Wąsowicz).

Budynki, które powstały po 1956 roku, w technologii wielkopłytowej, nie nawiązują do wcześniejszych rozwiązań architektonicznych Nowej Huty. Są to nowoczesne i przeszklone budynki handlowo-usługowe – wysokie punktowce (tzw. bloki szwedzkie - w osiedlu Szklane Domy projekt 1956–1957, realizacja 1957–1959, Janusz i Marta Ingardenowie oraz tzw. blok francuski, 1957-1959, Kazimierz Chodorowski). Realizacje te zerwały z formą zabudowy obrzeżnej, z zamkniętymi wnętrzami urbanistycznymi, na korzyść założeń swobodnych, kształtowanych według ówczesnych światowych tendencji. Wciąż jednak wpisywały się w urbanistyczny rys miasta z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych.

Postmodernistyczne osiedle zrealizowano w latach 1987-1995 r. Budynki budowano szybkimi i tanimi metodami, co wpłynęło na estetykę osiedla, wielkośći funkcjonalność mieszkań oraz dostęp do podstawowej infrastruktury społecznej. Realizacje architektoniczne kolejnych dekad w obrębie pierwotnej części miasta, mają charakter incydentalny i nie wpływają na ogólną ocenę konceptu.

Zabudowa „serca” Nowej Huty – tj. Placu Centralnego podkreśla jego reprezentacyjny charakter. Budynki wokół placu zaprojektowano w pierzejach ulicznych z elewacjami o bogatym wystroju architektonicznym i podcieniowymi arkadami, które mieszczą partery sklepowe. Wokół placu osiedla blokowe tworzą układy wieloboczne ze zróżnicowaną zabudową zewnątrz i wewnątrz. Elewacje bloków w pierzejach ulic, urozmaicone są detalem architektonicznym, zaś po wewnętrznej stronie opracowane skromnie. W kwaterach zabudowy blokowej, od wewnętrznej strony umieszczono mniejsze budynki, zarówno mieszkalne, jak i szkoły, przychodnie, przedszkola oraz place zabaw. Osie komunikacyjne wewnątrz bloków zostały zaakcentowane przez arkady przejazdowe.

Kościoły, tworzą  klamry spinające kompozycję przestrzenną osiedli. Wpisano je w siatkę ulic wzorem neobarokowego założenie urbanistycznego.

Oprac. NID, 2023 r.