Około 1775 r. stanowili populację liczącą co najmniej 180 osób. W początkach XVIII w. założyli cmentarz. Pod koniec 1775 r., zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Większość chciała osiedlić w odległym o 3 km Debrznie (niem. Preußisch Friedland), jednak tamtejsze władze miejskie odmówiły ich przyjęcia. Po odmowie wyjechali do Kamienia Pomorskiego.

Po kilkunastu latach w 1783 r. w Debrznie (Preußisch Friedland) osiadła pierwsza rodzina żydowska. Żydzi mieszkali w mieście przez następne półtora wieku. W 1803 r.  stanowili zbiorowość liczącą 88 osób, w latach  80. XIX w.  – ok. 290, w 1885 – 262 (7,5%), w 1905 – 168 (2,5%), w latach 20. XX w. - 118 (ok. 3% ogółu mieszkańców).

Powstały jeszcze w XVIII w. cmentarz w Debrznie Wsi (Dobrin) znajduje się w dolinie rzeki Debrzynki wpadającej do jeziora; jest ulokowany na wschód od drogi nr 188. Przynależy jednocześnie do parku wchodzącego w skład XIX-wiecznego zespołu parkowo-pałacowego. Cmentarz był przeznaczony dla Żydów z Debrzna Wsi oraz Lipki (Linde), w której aż do XX w. mieszkała niewielka populacja Żydów (1885 – 12 tj. 1,5%, 1905 – 18 tj. 2%, 1910 – 11 tj. 1,1%).

Wpis nekropoli do rejestru zabytków nastąpił w dniu 16.12.1983 r. (nr 496-A). W chwili wpisu cmentarz posiadał jeszcze dobrze zachowany pierwotny układ i większość tablic nagrobnych. Najstarsze pochodziły początku XVIII, najmłodsze z początku XX wieku. W trakcie wizji terenowej cmentarza w 2018 r., stwierdzono jego zniszczenie; pozostało kilkanaście macew i obrysów mogił. Tym samym można założyć, że większość zniszczeń została dokonana w latach 80. XX wieku. Wiadomo, że na właśnie na początku lat 80. XX w. wywieziono macewy z wartościowego kamienia (głównie marmuru), byli też tacy, którzy szukali w grobach złota. W roku szkolnym 2007/2008 cmentarz został posprzątany przez Ireneusza Jabłońskiego i Ryszarda Bentkowskiego wraz z uczniami Gimnazjum Specjalnego przy MOW w Debrznie (program edukacyjny Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego „Przywróćmy Pamięć”). Niestety, w czerwcu 2010 r. zdewastowano cmentarz po raz kolejny, poprzewracano niemal wszystkie macewy, część rozbito.

Współcześnie cmentarz obejmuje powierzchnię ok. 0,2 ha. Teren porośnięty jest starodrzewem, głównie dębowym, najstarszym w całym założeniu parkowym. Zachowało się około 20 macew, głównie z piaskowca, z inskrypcjami w języku hebrajskim. Najstarsza pochodzi z 1715 r., a jedna z najmłodszych, należąca do Dorothei Jordan (ur. 3.03.1895 w Tucholi) – z czerwca 1930 roku. Grunt cmentarny należy do Lasów Państwowych.

Tomasz Kawski

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN