wiatrak koźlak - Zabytek.pl
Adres
Dębe
Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. czarnkowsko-trzcianecki, gm. Lubasz
Stanowi jeden z nielicznych zachowanych w dobrym stanie wiatraków na terenie Wielkopolski. Pierwotnie znajdował się w Oporowie k. Wronek, skąd został przewieziony do miejscowości Dębe. W 2010 r. obiekt został kupiony przez Gminny Ośrodek Kultury w Lubaszu. Po przeprowadzeniu restauracji wiatraka i zagospodarowaniu otaczającego go terenu jest on udostępniony do zwiedzania. We wnętrzu zachowały się dawne urządzenia młynarskie.
Historia
Najstarsza wzmianka o miejscowości Dębe, stanowiącej część rozległych dóbr czarnkowskich, pojawia się w 1418 r. Wieś dostarczała zboże na targi do Czarnkowa, pozostawała również jedną z letnich rezydencji ówczesnych właścicieli Czarnkowa. Zachował się tu dwór z 2. połowie XIX w. Należący do dworu okazały drewniany spichlerz z 2. połowy XVIII w. przeniesiony został do Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Dziekanowicach. W pobliżu wsi zachował się także wiatrak koźlak położony przy drodze z Dębe do Lubasza.
Według tradycji rodzinnej p. Szczepskich wiatrak został zakupiony przez młynarza z Ćmachowa, Kazimierza Szczepskiego dla syna Nikodema z Oporowa. Za patriotyczna postawę jednego z Szczepskich podczas Wiosny Ludów rodzina ta prześladowana była przez władze pruskie, co skłoniło ją do zmiany miejsca zamieszkania. Ze względu na stosunki narodowościowe zdecydowano się na wyjazd do położonej w pobliżu Czarnkowa miejscowości Dębe. Wiatrak został rozebrany i w ciągu jednej nocy przewieziony z oporowana nowe miejsce. W 1889 r. obiekt został zakupiony przez młynarza Marcina Szypa, który produkował tu słynną na całą okolicę kaszę, a także dokonywał przemiałów śrutowych na miejscowe potrzeby. W okresie II wojny światowej wiatrak był użytkowany przez Niemca Beniamina Bryksa, który doprowadził do dewastacji części wyposażenia. Po wojnie cały majątek stał się własnością młynarza i rolnika Stanisława Szypy, który prowadził działalność do 1950 r. W latach następnych wiatrak ulegał powolnej dewastacji.
Od 2007 r. Urząd Gminy w Lubaszu starał się o dofinansowanie do remontu i rekonstrukcji obiektu. W 2009 r. uzyskano dofinansowanie z Urzędu Marszałkowskiego w Poznaniu w ramach działania „Odnowa i Rozwój Wsi” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich. W lipcu 2010 r. Gminny Ośrodek Kultury w Lubaszu zakupił od Tomasza Szypy wiatrak oraz działkę wraz z drogą dojazdową. Do poł. 2011 r. obiekt został odremontowany, zagospodarowano również teren działki. Wiatrak udostępniony został do zwiedzania, stając się jedną z atrakcji turystycznych powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego.
Opis
Wiatrak koźlak usytuowany jest na pd. od miejscowości Dębe, na wzniesieniu po zach. stronie drogi z Czarnkowa do Lubasza i Wronek, ok. 150 m. na pn. od zagrody młynarskiej. Wzniesiono go na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Jego prostopadłościenną, trójkondygnacyjną bryłę nakrywa dach naczółkowy, tworzący nad ścianą mączną nawias szerokości ok. 0,70 m.
Wiatrak jest budynkiem drewnianym. Wykonany z drewna dębowego kozioł, składający się z dwóch krzyżujących się podwalin, tworzących przycieś, pionowego słupa (sztembra), czterech zastrzałów oraz siodła, posadowiony jest na dużych kamieniach, wkopanych głęboko w grunt. Budynek osadzony jest na koźle za pomocą wykonanych z drewna sosnowego dwóch równoleglych belek izbicowych (pojazdów) i mącznicy. Na pojazdach opierają się dwie belki (naprożnice) ścian wietrznej i mącznej, zamontowany jest tu też dyszel (łogon) służący do odpowiedniego ustawienia ruchomej części wiatraka względem wiatru. Ściany wykonano w konstrukcji szkieletowej, z drewna sosnowego, z zewn. oszalowanej deskami. Konstrukcję szkieletową tworzą wspomniane izbice i naprożnice oraz belki nośne ścian podłużnych (mączne rygle), cztery słupy narożne (narożniki), zwiazane ryglami i - w górnej partii - oczepami. Dach kryty jest gontem. Wnętrza poszczególnych kondygnacji nakryte są drewnianymi stropami. Drugą i trzecia kondygnację łączą jednobiegowe schody.
Elewacje wiatraka są gładkie, oszalowane pionowo pobijanymi deskami z listwowaniem. Od frontu, na końcu wału napędowego, wspartego na belkach poprzecznych ścian wietrznej i mącznej, osadzone jest śmigło o płachtowym zapierzeniu skrzydeł. W ścianie bocznej widoczne są niewielkie okrągłe otwory (widoki). W ścianie mącznej na wysokości drugiej kondygnacji znajdują się prostokątne drzwi, do których prowadzą zewnętrzne schody. Przed drzwiami - pomost wparty na ozdobnie opracowanych końcówkach belek izbicowych. Obok widoczne są prostokątne drzwi mączne, w najwyższej kondygnacji - drzwi zbożowe. Ściana mączna zwieńczona jest wysuniętym nawiasem o ozdobnie wyciętej dolnej krawędzi odeskowania. We wnętrzu zachowały się wszystkie mechanizmy robocze.
Wiatrak dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z biurem Gminnego Ośrodka Kultury w Lubaszu (tel . 67 2557317) lub pocztą elektroniczną (gok-lubasz@wp.pl).
oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 30-11-2015 r.
Rodzaj: wiatrak
Styl architektoniczny: nieznana
Materiał budowy:
drewniane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BL.21016, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BL.7512