Historia

Andrzej Tarło uzyskał od Zygmunta Augusta dn. 24 czerwca 1550 r. przywilej lokacyjny miasta na surowym korzeniu, które otrzymało nazwę Tarłów. Wkrótce po założeniu miasta zaczęła się w nim osiedlać ludność żydowska, tworząc swoja grupę wyznaniową. Pierwsza synagoga została wzniesiona na podstawie przywileju Mikołaja Oleśnickiego z 1617 r., a dzięki przywilejowi z 1665 r. Jana Oleśnickiego wiemy, że w tym okresie gmina żydowska w Tarłowie posiadała: synagogę, mykwę, dom doktorski, cmentarz grzebalny oraz domek na cmentarzu. Pierwsza bożnica spłonęła w pożarze w 1770 r. wraz z nowo wybudowanym domem rabina. Nową synagogę wybudowano w miejscu i z wykorzystaniem murów starej synagogi. W Księdze Wójtowskiej miasta Tarłowa z lat 1770-1811 odnajdujemy zapis, iż budynek nowej bożnicy funkcjonował już w 1786 r. Jak wynika z materiałów źródłowych, pod koniec XVII wieku w Tarłowie mieszkało 547 Żydów stanowiących 49,3% ludności miasta. W latach 1861-1866 wartość murowanej bożnicy wynosiła 1050 rubli srebrnych, według szacunku Dyrekcji Ubezpieczeń. Do 1914 roku liczba ludności żydowskiej osiągnęła 1000 osób, co stanowiło ponad połowę mieszkańców miasteczka, którzy zajmowali się: rzemiosłem, handlem i sprzedażą trunków. Odbudowana synagoga składająca się z bożnicy i dobudowanego domu modlitwy funkcjonowała do 1914 roku, kiedy to została zniszczona w czasie I wojny światowej. W 1928 r. Rada Budowlana Dyrekcji Robót Publicznych Województwa Kieleckiego zatwierdziła projekt odbudowy domu modlitwy, który przylegał do murów bożnicy w formie jednoprzestrzennej sali. W 1934 r. sporządzono projekt odbudowy synagogi, który miał przywrócić stan budynku sprzed zniszczeń w 1914 r. Ze względu na wybuch II wojny światowej nie zdążono zrealizować projektu. W czasie wojny synagoga prawie nie ucierpiała, rozebrano jedynie dom modlitwy. Na przełomie lat 80-tych. i 90-tych. XX wieku sporządzono inwentaryzację ruin i projekt odbudowy z przekształceniem świątyni na dom kultury, który nie doszedł do skutku. W 1991 r. nieruchomość przeszła nieodpłatnie na własność Gminy Tarłów.

Opis

Zabytkowa synagoga położona jest w bliskiej okolicy Rynku w Tarłowie, w kierunku południowo-zachodnim. Budynek synagogi – zachowana pierwotna sala modlitewna – jest obiektem założonym na planie zbliżonym do kwadratu i jednoprzestrzennym. W ostatnim okresie funkcjonowania świątynia posiadała dach potrójnie łamany, który nadawał jej charakterystyczny wygląd. Kamienne mury były oparte na wysokim cokole, zwieńczonym gzymsem. Elewacja północno-wschodnia (od ulicy, dawniej wejściowa) jest pięcioosiowa z czteroma niewielkimi, wysoko umieszczonymi otworami okiennymi zakończonymi łukiem odcinkowym i otworem wejściowym po północnej stronie. W pozostałych elewacjach występują duże, podłużne okna zwieńczone półkoliście – usytuowane symetrycznie,   - po dwa na elewacji pd.-wsch. (tu z wtórnie wybitym otworem w przyziemiu) i pn.-zach., a trzy na elewacji pd.-zach.. Przy narożnikach ściany południowo-zachodniej oraz na środku ściany północno-zachodniej znajdują się mało wydatne przypory sięgające poniżej wysokości muru. Równomiernie rozmieszczone we wnętrzu na ścianie pn.-wsch. otwory po belkach stropowych wskazują na istnienie drewnianego stropu, występującego tu prawdopodobnie babińca. Substancja budynku jest murowana kamienna, w złym stanie technicznym. Na ścianach zachowały się pozostałości oryginalnych tynków i pobielenia. Obecnie synagoga stanowi ruinę, zachowaną w formie murów obwodowych, niezadaszonych i o niezabezpieczonej koronie. W środku nie zachowały się elementy urządzenia czy wystroju budynku. Teren wokół jest niezagospodarowany, porośnięty dziką roślinnością.

Dostępność: Zabytek dostępny, niezabezpieczony

Autor noty: Wioletta Szafarczyk, PT NID w Kielcach

Data oprac.: 07-11-2022 r.