Jest świetnie zachowanym, czytelnym co do koncepcji zabytkiem, z bogatym wyposażeniem wnętrz, czynnym sanktuarium pielgrzymkowym, dostępnym dla zainteresowanych dzięki zmianie charakteru klasztoru.

Historia

Karmelici bosi przybyli do Polski na początku XVII w. Niedługo potem w 1629 r. wojewodzina krakowska, Agnieszka z Tęczyńskich Firlejowa, ufundowała dla nich w Czernej kościół i klasztor oraz podarowała im pobliskie łomy dębnickiego marmuru (1631 r.). Kościół pw. św. Eliasza, wraz z jednym skrzydłem klasztornym, zbudowano w latach 1631-1640, budowę klasztoru dokończono w 1650 r. (w 1922 r. nadbudowano piętra nad skrzydłem południowym). Mury o długości 4 km., otaczające założenie powstawały do lat 70. XVII w. Rozległe założenie (powierzchnia 80 ha) zagospodarowywano stopniowo do końca XVII w., poprzez wznoszenie kaplic, pustelni, łączenie systemem dróg i mostu (1671-1691) zespołów gospodarczych.

Opis

W północno-wschodnim narożu wsi Czerna, na stoku góry liczącej 430 m n.p.m., nad potokiem Eliaszówką , usytuowany jest klasztor i kościół Karmelitów Bosych, harmonijnie ulokowany w krajobrazie system budowli, będący znakomitym przykładem umiejętnego połączenia wymogów stylu epoki i reguły zakonnej. Zespół klasztorny Karmelitów Bosych to założenie wczesnobarokowe, czteroskrzydłowe, oparte na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu z wpisanym weń kościołem tworzącym wraz z prowadzącymi doń korytarzami formę krzyża, wydzielającego 4 wirydarze. Rozległy teren "Wielkiej Klauzury" opasany murem (dziś zrujnowanym) obejmuje Dolinę Eliaszówki i przeciwległe do klasztoru wzgórze. Zespół to: kościół pw. św. Eliasza, orientowany, jednonawowy, zbudowany na rzucie krzyża łacińskiego, sklepiony, z dwuprzęsłowym korpusem, jednoprzęsłowym prezbiterium, przedłużonym przez chór zakonny i wieżę, i podobnymi ramionami transeptu, przedłużonymi przez skarbiec i zakrystię. Wewnątrz artykulacja ścian związana jest z opracowanymi w marmurze dębnickim, konchowymi, przesklepionymi niszami. Z czarnego, dębnickiego marmuru wykonano także współczesne budowie wyposażenie: ołtarze, portale z herbem fundatorki Topór. W głównym ołtarzu (wykonanym w warsztacie włoskich artystów Bartłomieja Stopano i Szymona Spadi w Dębniku), znajduje się obraz przedstawiający Anioła karmiącego św. Eliasza na puszczy, namalowany przez Tomasza Dolabellę, nadwornego malarza króla Władysława IV. Klasztor złożony jest z czterech jednotraktowych skrzydeł, z korytarzem-krużgankiem od strony czterech wirydarzy. Klasztor jest piętrowy, prawie w całości podpiwniczony. W skrzydle zachodnim znajduje się obszerny refektarz. Portal główny od zachodu jest kuty w marmurze, wczesnobarokowy: prostokątne wejście, ponad nim umieszczono nadświetle, okno na pierwszym piętrze ujęte we wspólną ramę dekorowaną załamanymi wolutami i obeliskami; w trójkątnym przyczółku właściwego portalu kartusz z herbem Topór.

Do otoczenia klasztoru należą m.in. ogrodzenie klasztoru z bramami w wielu miejscach znacznie uszkodzonymi i obniżonymi, w niektórych miejscach rozebranymi. Dawna mała klauzura zamknięta jest od północy bramą marmurową, ujętą w woluty, z tablicą wymieniającą nazwisko fundatorki i datę wykonania 1640 r. oraz z herbem Tęczyńskich w kartuszu i tablicą dedykacyjną z łacińskim napisem. Most eremicki (nazywany mostem diabelskim) miał 120 m długości, 9,5 m szerokości oraz 18 m wysokości. Wsparty był na 13 arkadach, u wejścia i u wylotu stały figury świętych. Od 1889 r. z powodu daleko posuniętego zniszczenia nie używany; dziś pozostaje w ruinie. Pierwotnie w lesie na obu wzgórzach znajdowało się 12 domków pustelniczych (eremitaży) z kaplicami, zbudowanych w XVII w., Przetrwały ruiny dawnej furty i pustelniczego mostu, ruiny pustelni Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, św. Abrahama Patriarchy ( w miejscu tej pustelni stoi kaplica św. Anny Samotrzeć) i św. Jana Chrzciciela i św. Agnieszki. Pustelnia św. Agnieszki znajdująca się w ogrodzie klasztornym, od XIX w. pozostająca w ruinie, w latach 1966-1969 została odbudowana. Na terenie przylegającym do klasztoru znajdują się dwie groty skalne: św. Hilariona, za rzeczką Eliaszówką (zwana również grotą św. Magdaleny) oraz św. Onufrego (zwanej grotą św. Tekli), poniżej drogi do klasztoru. Źródełko św. Eliasza z ok. 1640 zwane jest Źródłem Miłości i obmurowane w kształcie serca. Obok wznosi się kapliczka św. Eliasza (1848) z jego z figurą.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 08.08.2014 r.