W XVI w. Żydzi zaczęli zasiedlać także ulicę Szewską, a w kolejnych wiekach także ulice Jerozolimską, Synagogalną, Tylną, Niecałą, Kwiatka (obecnie Szeroką) oraz częściowo ulice Bielską, Grodzką i Stary Rynek.

Płoccy Żydzi specjalizowali się w handlu zbożem i drewnem, które spławiali Wisłą do Torunia i Gdańska. Zajmowali się też rzemiosłem, głównie tkactwem, kuśnierstwem, rzeźnictwem, szmuklerstwem i piekarstwem oraz produkcją szkła i dzierżawą.

W XVI w. chrześcijańskie mieszczaństwo było niechętne napływowi ludności żydowskiej, dochodziło do licznych konfliktów, m.in. o cmentarz. W 1568 r. król Zygmunt II August wyraził zgodę na zakup przez Żydów terenu poza murami miejskimi i przeznaczenie go pod nekropolię. Władze miasta nie zaaprobowały tej decyzji, a nakazy wpisania umowy do ksiąg miejskich spotkały się z odmową. Spór ciągnął się przez rządy kolejnego władcy, Stefana Batorego, który w 1580 r. nakazał poddanym przestrzeganie praw i zabronił prześladowania społeczności żydowskiej.

W 1617 r. Żydzi zawarli umowę z władzami miejskimi, dzięki której mieli zagwarantowaną wolność handlu oraz wykonywania określonych rzemiosł. Nie mogli natomiast warzyć piwa i innych trunków. W 1648 r. mieszczanie płoccy zawarli kolejne porozumienie z Żydami, które dotyczyło hiberny, czyli opłaty za zakwaterowanie i wyżywienie wojska stacjonującego w zimie.

W 1616 r. Płock spłonął podczas pożaru, a w wyniku zarazy w 1603 i 1625 r. zmarła spora liczba mieszkańców. Kolejne zniszczenia przyniósł najazd Szwedów w 1657 r., kiedy z dzielnicy żydowskiej ocalało tylko siedem domów. Po wojnie polsko-szwedzkiej Żydzi uzyskali przywileje, które umożliwiły im m.in. odbudowę oraz ułatwiły zagospodarowywanie pustych placów miejskich.

W XIX w. miasto stało się ważnym centrum handlu zbożem, pojawił się także drobny przemysł – przedsiębiorstwa branży spożywczej, metalowej i maszynowej. W 1870 r. Mojżesz Sarna wybudował fabrykę maszyn rolniczych, a w 1884 r. jego syn otworzył pierwszą odlewnię żeliwa. Wzrost ekonomiczny sprzyjał rozrostowi gminy żydowskiej. Założono nowy cmentarz żydowski oraz oddano do użytku szpital żydowski im. Izaaka Fogla.

W okresie międzywojennym w Płocku miały swoje oddziały wszystkie najważniejsze żydowskie partie polityczne, m.in. Mizrachi, Poalej Syjon i Bund. Z każdą z nich były powiązane różnorodne organizacje kulturalne, oświatowe, sportowe czy zawodowe. Wydawano żydowską prasę – „Płocker Cajtung”, „Dos Płocker Leben” i „Dos Płocker Wort”. W 1925 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kutnem.

W 1939 r. Płock został wcielony do Niemiec. W atmosferze napaści i prześladowań, niemieckie władze okupacyjne represjonowały społeczność żydowską; ograbiono starą synagogę, zdewastowano oba cmentarze, nakładano obowiązek prac przymusowych. W 1940 r. Niemcy wydali zarządzenie o oznakowaniu ludności żydowskiej, a następnie utworzyli getto o charakterze otwartym. Obejmowało ono ulice: Kwiatka, Tylną, Synagogalną, Jerozolimską, Niecałą i fragment ulicy Bielskiej. Przebywali w nim także Żydzi z Rypina, Raciąża, Mławy czy Sierpca.

W 1941 r. okupant rozpoczął realizację akcji wysiedlenia Żydów, której nadał kryptonim „Tempo”. Osoby chore i kalekie Niemcy zabili na miejscu, a pozostałych więźniów wysłali głównie do obozu w Działdowie, a stamtąd do miejscowości w dystrykcie radomskim Generalnego Gubernatorstwa. Deportację poprzedziły liczne egzekucje, m.in. w Lasach Brwilskich.

Społeczność żydowska funkcjonowała w mieście także po wojnie. W Płocku powstał Komitet Żydowski, a po jego likwidacji – oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. Istniało życie kulturalne, działały m.in. sierociniec, chór; prowadzono kursy języka jidysz. Mimo to, Żydzi zaczęli stopniowo opuszczać Płock. Po 1959 r. pozostały zaledwie 3 osoby.

Opis

W Płocku znajdowały się dwa cmentarze żydowskie. Starszy z nich został założony ok. 1570 r. poza murami miejskimi, przy obecnej ul. 3 Maja. Ostatni znany pochówek odbył się w 1850 r., ale cmentarz istniał aż do Zagłady. Podczas okupacji Niemcy całkowicie zniszczyli nekropolię, chcąc przekształcić ją w park, a macewy zużyli jako materiał budowlany. Współcześnie znajduje się tutaj także park oraz internat Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława Jagiełły. Ze starego cmentarza zachował się jedynie fragment muru, pełniącego rolę ogrodzenia. W 2018 r. powstał na nim mural upamiętniający nekropolię z tekstem w językach polskim, hebrajskim i angielskim.

Oprac. Magda Lucima

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.