W 1299 r. Henryk III nadał Żydom głogowskim przywilej, w którym uregulowane zostały prawa i obowiązki osób, kwestie własnościowe, a także gospodarcze i religijne. Pierwsza synagoga i domy żydowskie znajdowały się w pobliżu zamku, w okolicach Bramy Brzostowskiej, na terenie podległym jurysdykcji księcia.

W 1526 r. Głogów wraz z całym Śląskiem przeszedł pod panowanie Habsburgów. W 1582 r. cesarz Rudolf II wydał edykt, na mocy którego Żydzi zostali wypędzeni ze Śląska, a jedynymi miastami, w których mogli przebywać, były Głogów i Biała. W 1636 r. wzniesiono synagogę, która znajdowała się na obszarze dawnej jurydyki książęcej, przy Bailstraße.

Na początku XIX w. w Głogowie istniała jedna z największych wspólnot żydowskich w Prusach. Jej członkowie brali aktywny udział w życiu miasta – przynajmniej 11 głogowskich Żydów było członkami rady miejskiej, inni pełnili wysokie publiczne funkcje. Żydzi wywierali istotny wpływ na życie intelektualne i duchowe miasta, a Głogów nazywany był miastem „mędrców i uczonych w piśmie”.

W latach 1891–1892 przy Wingenstraße (obecna ul. Hugona Kołłątaja) wzniesiono nową synagogę, której projektantami byli berlińscy architekci – Jürgen Kröger i Hans Abesser. Murowany budynek wybudowano w stylu eklektycznym, z elementami stylów neogotyckiego, mauretańskiego oraz neorenesansowego i był uważany za jedną z najpiękniejszych synagog w Niemczech. Uroczyste otwarcie synagogi odbyło się 15 września 1892 roku. Przetrwała do 1938 r., kiedy w czasie pogromu Nocy Kryształowej została podpalona. Jej pozostałości zostały wysadzone, a zgliszcza rozebrano do fundamentów.

W 1993 r., w 55. rocznicę spalenia synagogi, przy ul. Hugona Kołłątaja odsłonięto lapidarium oraz obelisk z napisami w językach polskim i niemieckim: „Pomnik ten wzniesiony przez mieszkańców Głogowa w uznaniu wiekopomnych zasług wspólnoty żydowskiej i jej ostatniego duchowego przywódcy rabina dr Leopolda Lucasa dla rozwoju społeczno-kulturalnego miasta, znajduje się w miejscu zbezczeszczonej przez nazistów w 1938 roku synagogi i upamiętnia tragedię Żydów mieszkających na tym terenie ponad 700 lat aż do wysiedlenia w 1942 roku. Rada Miejska w Głogowie” .

Opis

Po przejściu Śląska pod panowanie Prus, Żydzi uzyskali prawo posiadania własnej nekropolii. Król pruski Fryderyk II uznał i potwierdził prawo Żydów głogowskich do posiadania własnego cmentarza, a w przywileju z 1743 r. zagwarantował im prawo do jego dalszego użytkowania: „My darujemy im to miejsce i plac dla nich i ich pochówków. W zamian za czynsz roczny w wysokości 60 talarów Rzeszy, zaokrąglając je do 24 dobrych groszy, które naszemu królewskiemu urzędowi w Głogowie każdego roku na dzień świętego Michała oddać należy, wolno im to miejsce zatrzymać i używać” . Głogowscy Żydzi musieli także podporządkować się przepisom prawnym związanym z organizacją pogrzebów i zakazem przedwczesnych pochówków. Zmarli mogli być chowani dopiero po trzech dniach od zgonu, co stanowiło naruszenie żydowskich zasad religijnych. Ponadto wszystkie zgony musiały być zgłaszane w magistracie, co wynikało z konieczności wystawienia świadectwa zgonu przez urzędnika.

W latach 1813–1814, gdy Głogów, wcześniej zdobyty w czasie wojen napoleońskich przez wojska francuskie, oblegany był przez wojska pruskie i rosyjskie, nagrobków z cmentarzy żydowskiego i ewangelickiego użyto do budowy twierdzy.

Ostatecznie cmentarz został zlikwidowany w 1857 r. w związku z budową linii kolejowej z Głogowa do Leszna. Podjęto wówczas decyzję o ekshumacji 300 zmarłych na nowy cmentarz, a w 1906 r., kiedy wywłaszczano kolejne części nekropolii, ekshumowano szczątki kolejnych 106 osób. Marcus Brann opisał 10 epitafiów pochodzących z nagrobków Żydów zmarłych w XVII i XVIII w., a znajdujących się na tym cmentarzu. Należeli do nich: Abigedor s. Scheora Phöbusa [Caro]; Gad s. Samuela; Menachem Mendel s. Barucha; Reb Israel s. Reb Jonasa Theomima; Saul s. Josuy [Heschela]; Elchanan s. Chaima Sachsa; Jesaia s. Isarela Theonima; Chaim s. Josepha ha-Levi Caro; Jeh. Loeb s. Samuela oraz Salomo Dob Baer s. Zebiego Hirscha .

Najbardziej znaną postacią pochowaną na tym cmentarzu był wybitny filozof Salomon Majmon (1754–1800), choć zarówno jego miejsce pochówku, jak i okoliczności pogrzebu przez długie lata owiane były legendą. Majmon ostatnie lata życia spędził na Dolnym Śląsku, w majątku swojego zwolennika – hrabiego Heinricha W.A. von Kalckreutha w Podbrzeziu Dolnym koło Kożuchowa (Nieder Siegersdorf). Choć pochodził z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej, zerwał z judaizmem, stając się filozofem-bezwyznaniowcem, a jego racjonalne poglądy wzbudzały duże kontrowersje w ortodoksyjnych środowiskach żydowskich. Życzeniem Majmona było zostać pochowanym na terenie posiadłości swojego mecenasa, ale prośba ta nie została uszanowana. Po śmierci w 1800 r. Salomon Majmon spoczął na cmentarzu żydowskim w Głogowie, ale nie miał religijnego pogrzebu, a według jednej z wersji jako heretyka, ateistę i wolnomyśliciela, pochowano go pod murem cmentarnym.

Do czasów współczesnych nie zachowały się żadne ślady po tym cmentarzu żydowskim. Na jego terenie (przy obecnej ul. Nadbrzeżnej) już na początku XX w. wybudowano elektrownię miejską. W 1951 r., w trakcie wykopalisk, odkryto na tym terenie liczne tablice nagrobne, ale ich dalszy los pozostaje nieznany. Dwa nagrobki pochodzące z tego cmentarza odnaleziono w 1985 r. w piwnicy głogowskiego ratusza – jeden pochodzący z grobu Friedel, żony rabina Schimona oraz drugi – Michala, syna Anschila Katza. Z czasem do głogowskiego ratusza trafiło także kilka innych kamieni nagrobnych pochodzących z głogowskich cmentarzy żydowskich, które znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie.

Oprac. Tamara Włodarczyk