Szlachta i duchowieństwo starało się o zakaz osiedlania się Żydów na Mazowszu. Zatwierdzający to akt, wydany przez ostatniego księcia mazowieckiego Janusza III i potwierdzony po wcieleniu do Korony przez króla Zygmunta I Starego, przez stulecia uważano za obowiązujący w całym województwie mazowieckim. Żydom udało się osiąść w mieście na stałe dopiero w XVIII wieku. Żydzi, którzy osiedlili się w Ostrowi, pochodzący z centralnej Polski i Litwy, wytworzyli mozaikę kulturowo-językową, z której rozwinął się miejscowy dialekt jidysz, łączący charakterystyczne elementy polskie i litewskie.

Początkowo Żydzi osiedlający się w dzisiejszym powiecie ostrowskim zajmowali się rolnictwem. Jednak stopniowo skupili się w osadach miejskich, gdzie trudnili się handlem i rzemiosłem. W 1765 roku w Ostrowi żyło 20 rodzin żydowskich płacących podatki, a kilkanaście dalszych mieszkało w pobliskich wsiach. W 1795 roku ostrowscy Żydzi posiadali już własną gminę wyznaniową, której początkowo podlegali współwyznawcy między innymi z Broku i Wyszkowa. Stanowili wówczas 15% niespełna tysiącosobowej ludności miasta.

W XIX wieku liczba Żydów w Ostrowi systematycznie rosła mimo obowiązującego formalnie do 1862 roku zakazu osiedlania się. W okresie Księstwa Warszawskiego (1808) mieszkało tu ponad 380 Żydów, stanowiących 34% mieszkańców, a bezpośrednio po zniesieniu obostrzeń stanowili już oni zdecydowaną większość ponad pięciotysięcznej populacji (64%). Zajmowali się wówczas głównie handlem detalicznym i obnośnym, krawiectwem, transportem. Kilka zamożnych rodzin żydowskich trudniło się handlem zbożem i drewnem. W 1897 roku na 10,5 tysiąca mieszkańców 53% było Żydami. Na początku XX wieku w Ostrowi nastąpił rozwój przemysłu drzewnego, opartego na dużych zasobach drewna czerpanych z pobliskich lasów. Powstawały również młyny parowe, funkcjonował browar. Jednak społeczność żydowska Ostrowi nie powiększała się, gdyż wielu młodych ludzi wybierało emigrację do większych miast — do Łodzi czy Warszawy. W drugiej połowie XIX wieku w mieście wybuchł spór pomiędzy litwakami a silnymi w Ostrowi chasydami (zwolennikami dynastii z Góry Kalwarii i Warki). W mieście działał słynny cadyk Bencjon Rabinowicz.

W odrodzonej Polsce odsetek Żydów w Ostrowi systematycznie spadał — z 51% w 1921 roku do 38% w latach 30. Żyli oni głównie w drewnianych i nielicznych ceglanych domach wokół rynku i na okolicznych ulicach (Warszawskiej, 3 Maja, Solnej, Jatkowej). W okresie międzywojennym Żydzi zachowali przodującą pozycję w miejscowym rzemiośle, zwłaszcza wśród piekarzy, krawców, rzeźników i masaży żydowskich oraz szewców, stolarzy i dorożkarzy. Spośród ostrowskich 250 rzemieślników tylko co piąty nie był pochodzenia żydowskiego. Podobnie było z handlem — na 107 sklepów 88 należało do Żydów.

Chłopcy żydowscy uczyli się w chederach i szkołach Talmud-Tora, dziewczynki w większości uczęszczały do szkół powszechnych. Działał żydowski klub sportowy Makabi. W mieście wydawane były aż cztery gazety syjonistów, dominujących obok ortodoksyjnej Agudy i lewicowego Bundu w życiu politycznym społeczności. W latach 20. XX wieku wielu Żydów ostrowskich zasiadało w Radzie Miasta, w następnej dekadzie wobec narastania nastrojów antysemickich wielu, zwłaszcza młodych, wyjechało z Ostrowi.

10 września 1939 roku do Ostrowi wkroczyli Niemcy. W ciągu kilku dni zabili około 300 Żydów, zrabowali i zdewastowali synagogę. W październiku okupanci nakazali Żydom opuścić miasto i przenieść się za pobliski kordon na tereny zajęte przez Sowietów. Wielu jednak pozostało. W listopadzie 1939 roku spłonęła część zabudowy ulicy 3 Maja, podpalona przez żołnierzy niemieckich, o co władze niemieckie oskarżyły samych Żydów. Wydarzenie to posłużyło okupantom jako pretekst do masowej zbrodni, jaką było wymordowanie od 500 do 800 osób, głównie przybyłych do miasta uchodźców lub osób starszych, którzy nie zdołali wyjechać. Egzekucji Niemcy dokonali na placu browaru Tejtla.

Części Żydów z Ostrowi udało się uciec na tereny okupowane przez Sowietów, gdzie po zajęciu tych ziem przez Niemców w 1941 roku podzielili los tamtejszych społeczności żydowskich. W Ostrowi Mazowieckiej nigdy nie utworzono getta. Uważa się, że większość ostrowskich Żydów zginęła w masakrze w listopadzie 1939 roku lub uciekła.

Opis

Pierwszy cmentarz żydowski w Ostrowi powstał na działce pomiędzy dzisiejszymi ulicami Broniewskiego i Targową. Czas jego założenia nie jest znany — być może należy datować go na koniec XVII wieku lub, co bardziej prawdopodobne, powstał w końcu następnego stulecia razem z miejscową gminą wyznaniową. W wyniku zniszczeń podczas drugiej wojny światowej oraz dewastacji w okresie powojennym do dziś na obszarze nekropolii nie zachowały się żadne nagrobki, a jej teren przeznaczono pod plac targowy.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.