Wczesne pojawienie się Żydów w Kazimierzu należy wiązać z korzystnym usytuowaniem miasta. Rozwijało się ono głównie dzięki Wiśle, wykorzystywanej jako szlak transportu zboża do Gdańska. Duże znaczenie miało także położenie przy trakcie handlowym prowadzącym ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej oraz Litwy i Ukrainy w kierunku zachodnim.

Dzielnica żydowska w Kazimierzu nazywana była „Na Tyłach”. Rozwijała się wokół odrębnego placu targowego (Małego Rynku) oraz wzdłuż ulicy Lubelskiej. To przy niej prawdopodobnie ok. poł. XVI w. powstała pierwsza, drewniana synagoga. Obecnie na jej miejscu znajduje się, czwarty już z kolei, kamienny budynek z II połowy XVIII wieku.  

W 1655 r. Kazimierz Dolny został zniszczony przez wojska szwedzkie, które wymordowały niemal wszystkich członków gminy. Późniejszemu odrodzeniu społeczności żydowskiej sprzyjał dokument króla Jana III Sobieskiego z 1676 r., który nadał Żydom przywileje oraz ulgi na prowadzenie działalności gospodarczej. Władca zabronił również władzom miejskim prześladowania, grożąc za to wysokimi karami. Bogacąca się szybko społeczność żydowska, zaczęła stopniowo wypierać chrześcijan z kamienic wokół rynku. Pomiędzy tymi grupami dochodziło niejednokrotnie do poważnych konfliktów, z których większość rozgrywała się na tle ekonomicznym.

Ponowne potwierdzenie praw i przywilejów kazimierskich Żydów miało miejsce w 1717 roku. Dzięki temu gmina szybko odrodziła się ze zniszczeń, jakie przyniosła ze sobą III wojna północna (1700–1721).

W 1771 r. król Stanisław August Poniatowski zrównał miejscowych Żydów w prawach z innymi obywatelami. Pozwolił im na zakup gruntów i wznoszenie domów na terenie całego miasta oraz na swobodny handel. Przyczyniło się to do ożywania gospodarczego miasta.

W wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej w 1795 r. Kazimierz Dolny znalazł się w zaborze austriackim, w 1809 r. w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. w Królestwie Polskim.

Na początku XIX w. w mieście pojawił się ruch chasydzki, a swój dwór założył tu cadyk Ezechiel ben Cwi-Hirsz Taub, uczeń Widzącego z Lublina. W 1869 r. Kazimierz utracił prawa miejskie, które przywrócono mu dopiero w 1927 roku. Związane to było z represjami carskimi po powstaniu styczniowym w 1863 roku. Natomiast od lat 80. XIX w. do 1905 r. w miejscowości mieszkał Mordechaj Twerski, syn Abrahama Magida z Murzyska, przedstawiciel chasydzkiej dynastii z Czarnobyla. W 1907 r., spośród około 3 tys. mieszkańców Kazimierza, Żydzi stanowili 89% populacji.

Wybuch I wojny światowej spowodował zniszczenie zabudowy miejskiej oraz spadek liczby ludności. Jednak w okresie międzywojennym nastąpiła w Kazimierzu Dolnym szybka rozbudowa sieci turystycznej oraz dynamiczny rozwój społeczno-kulturalny Żydów. Powstawały tu wówczas liczne wille, pensjonaty, hotel. Przy gminie żydowskiej działała m.in. łaźnia i rzeźnia rytualna. Powstała biblioteka żydowska, kluby sportowe Makabi i Sztern, prywatne szkoły, a silną organizację stworzyli syjoniści. W 1927 r. w całej tutejszej gminie, czyli w Kazimierzu i okolicznych wsiach, mieszkało ok. 2,3 tys. Żydów. W malowniczej scenerii nakręcono w latach 30. XX w. dwa czołowe filmy polskiego kina jidysz: Der Dibuk (jid. Dybuk) oraz Jidl mitn fidl (jid. Judeł gra na skrzypcach).

Po wybuchu II wojny światowej, Kazimierz Dolny znalazł się na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Już w 1939 r. powstała policja żydowska oraz Judenrat, a wszystkich Żydów w wieku 14–60 lat objęto przymusem pracy. Władze okupacyjne zmusiły ich także do noszenia opasek z gwiazdą Dawida i oznaczania tym symbolem należących do nich przedsiębiorstw.

W 1940 r. okupant niemiecki utworzył getto przy ul. Lubelskiej i Małym Rynku, do którego – obok mieszkańców Kazimierza – przesiedlono również Żydów z okolicznych wiosek oraz Puław. Na wysoki wskaźnik śmiertelności wpływała panująca tam ciasnota, głód, epidemia tyfusu. Wielu Żydów zginęło również w egzekucjach. W 1942 r., podczas akcji likwidacji getta, Niemcy wywieźli stąd ok. 3 tys. więźniów do obozu przejściowego w Opolu Lubelskim, a następnie do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Wojnę przeżyli nieliczni, w tym Berek Cytryn.

Opis

Pierwszy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym powstał na końcu ul. Lubelskiej pod górą Sitarz, prawdopodobnie już na przełomie XV i XVI wieku. Funkcjonował do połowy XIX w., choć już w 1792 r. Komisja Policji Obojga Narodów wydała rozporządzenie o zamykaniu nekropolii zlokalizowanych w obszarze zabudowanym. Czcią pielgrzymów cieszył się grobowiec pochowanego tu cadyka Ezechiela ben Cwi-Hirsza Tauba.

Cmentarz został zniszczony przez Niemców w okresie okupacji podczas II wojny światowej. Macewy wykorzystano do brukowania ulic oraz utwardzania terenu przy klasztorze Reformatów. Ostateczne zamknięcie nastąpiło w latach 50. XX wieku.

Do dziś zachowały się jedynie fragmenty górnej części dawnego cmentarza, z ułamkami nagrobków. W ścianie stromego zbocza, powstałego w wyniku wybrania ziemi, wskutek erozji, co jakiś czas pojawiają się kości, a nawet całe szkielety. Największą część terenu dawnego cmentarza zajmuje szkolne boisko, a głównym śladem jego istnienia jest pomnik w formie macewy, umieszczony od strony ul. Lubelskiej.

Oprac. Magda Lucima

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.