W 1771 r. istniała synagoga lub sala modlitewna (co potwierdzili w dokumencie z 30 października 1810 r. starsi gminy Abraham ben Akiba i Salomon ben Jacob). Władze miasta wyraziły oficjalną zgodę na działalność synagogi w dniu 22 lutego 1782 roku.

Społeczność w Książu nie była szczególnie liczna. W 1797 r. mieszkało tu 73 Żydów, w 1840 r. – 219, w 1849 r. – 200 (ok. 20%), w 1857 r. – 200, w 1871 r. – 182, w 1880 r. – 153, w 1890 r. – 141 (30 rodzin), w 1895 r. – 113, w 1901 r. – 100, w 1905 r. – 91, w 1907 – 52 (12 rodzin), w 1913 r. – 43, w 1921 r. – 14 (1,5%). W latach 1834–1835 Żydów naturalizowanych było zaledwie ośmiu, w tym podrabin Baruch Moses Jaskulski. W 1842 r. patenty naturalizacyjne otrzymało 10 Żydów, a tolerancyjne – 38. W trakcie rewolty 1848 r. trzech Żydów weszło w skład Polskiego Komitetu Narodowego (Jakub Hirsch, Fabian Bernstein, Matulke Gotlob), a dwóch kolejnych – do Rewolucyjnego Komitetu Bezpieczeństwa. Żydowscy lekarze (Sigismund Dembitz, Elias Wachtel) leczyli rannych powstańców, za co zostali później aresztowani.

Drewniany budynek synagogi spłonął w 1848 r. w trakcie strzelaniny, która doprowadziła do pożaru miasta. Zniszczeniu uległy wówczas także domy żydowskie (dach nad głową straciły 52 rodziny), szkoła, archiwum gminne. Nową, murowaną synagogę i szkołę oddano do użytku 4 października 1849 roku. Znajdowała się przy dzisiejszej ul. Wolności 1. We wrześniu 1921 r., po wyludnieniu gminy, budynek sprzedano miastu. Został zdewastowany w latach II wojny światowej. Po wojnie władze rozebrały synagogę, a pozyskany budulec przeznaczyły na budowę strażnicy Ochotniczej Straży Pożarnej. Gmina posiadała także łaźnię rytualną, którą wybudowano w latach 1867–1868 oraz szkołę żydowską. W 1893 r. korzystało z niej 25 uczniów, w 1899 – 15; nauczycielami byli: M. Thilo (1887), J. Goldberg (1899) i Löb (1905). W 1905 r. szkołę zamknięto z braku uczniów.

We władzach gminy zasiadali w końcu XIX i początku XX w.: Mordechaj Kantorowicz, M. Kunz, Julius Tuch, S. Baruch, S. Jaroczynski, J. Kallmann. Działały także dwa bractwa: pogrzebowe Chewra Kadisza (Chewra Kadischa Verein) i synagogalne Ner Tamid (Ner-Tamid Verein). Pierwszym kierował od 1899 r. Baruch Jaroczynski, drugim – Louis Kwilecki.

Opis

Cmentarz żydowski powstał w okresie staropolskim, zapewne w XVIII w., choć nie można wykluczyć wcześniejszej datacji. Dokumenty gminne, które mogłyby rozstrzygnąć tę kwestię spłonęły w pożarze miasta w 1848 roku. Cmentarz, mający plan trapezu, ulokowano na działce, będącej obecnie własnością Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Jarocin), położonej pomiędzy ulicami Gogolewską i Zakrzewską, w odległości ok. 0,5 km od miasta w kierunku Zakrzewic. Od 1888 r. otoczony był płotem. Wiadomo, że był tu pochowany m.in. Schie (Jehoszua) ben Abraham Hepner, zmarły 25 nissan 5632 (tj. 1872) w wieku ponad 100 lat.

Nekropolia została całkowicie zdewastowana przez Niemców, prawdopodobnie wiosną 1940 roku. Pozyskany materiał posłużył do wybrukowania chodnika wokół kościoła ewangelickiego (obecnie kościół pw. św. Antoniego Padewskiego) oraz do wyrobu krawężników przy obecnej ul. Stacha Wichury. Płot zapewne rozebrano, gdyż widnieje jeszcze na planach z 1933 roku.

W latach 80. XX w. w trakcie remontu chodnika wokół kościoła wydobyto część macew, które najprawdopodobniej wywieziono na wysypisko we Włościejewicach. Przypadkowo zachował się tylko jeden fragment nagrobka. Kolejne macewy zabezpieczyli członkowie Stowarzyszenia Nasza Gmina w marcu 2019 r., w trakcie prac remontowych chodnika wokół kościoła. Ocalili 115 fragmentów. Obecnie prowadzone są prace nad upamiętnieniem nekropolii i wybudowaniem na cmentarzu lapidarium. Na przełomie lutego i marca 2020 r. ustawiono tablicę informacyjną.

Oprac. Tomasz Kawski