Dalszy wzrost gminy nastąpił po wydaniu w 1812 r. edyktu o stosunkach obywatelskich (tzw. emancypacyjnego). W chwili wydania edyktu mieszkało tu 48 rodzin żydowskich, a w 1825 r. – 272 Żydów. W 1847 r. uchwalono statut gminy synagogalnej.

Przełom XIX i XX w. przyniósł wzmożoną emigrację do większych ośrodków miejskich na terenie Niemiec, a także Ameryki i Palestyny. W 1900 r. w mieście mieszkało 182 Żydów, natomiast w 1910 r. było ich 175. Kolejna fala wyjazdów nastąpiła po tym, jak w czerwcu 1922 r. Mikołów znalazł się w granicach Polski.

Po 1922 r. do Mikołowa zaczęli napływać polscy Żydzi, pochodzący w większości z Zagłębia Dąbrowskiego, a także z terenów dawnego Królestwa Kongresowego i Galicji. Ich przyjazd częściowo zrekompensował odpływ Żydów niemieckich i pozwalał przetrwać gminie żydowskiej. W 1928 r. w Mikołowie mieszkało 74 Żydów.

Pod okupacją niemiecką Mikołów został włączony do rejencji katowickiej, a wraz z nią – bezpośrednio do Rzeszy. Na przełomie maja i czerwca 1940 r. zdecydowana większość Żydów z terenów wschodniego Górnego Śląska została przesiedlona do Zawiercia, Chrzanowa, Olkusza i Trzebini oraz miast zagłębiowskich, głównie Będzina i Sosnowca, gdzie stopniowo tworzono zbiorcze getta. W maju 1942 r. Niemcy przeprowadzili wielką akcję wywózki śląskich Żydów do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau; Żydów z Mikołowa, uwięzionych w getcie w Sosnowcu-Środuli, wywieziono tam 12 maja 1942 roku.

Opis

W latach 20. XVIII wieku – nie później niż w 1726 r. – powstał nowy cmentarz żydowski w Mikołowie. Założono go na trójkątnej działce o powierzchni 0,52 ha, położonej na południowy-zachód od centrum miasta, u rozwidleniu dróg do Łazisk Dolnych, a obecnych ulic Stara Droga i Konstytucji 3 Maja. Jego funkcjonowanie aż do 1812 r. zależne było od tzw. stuły, czyli zwyczajowej opłaty uiszczanej przez Żydów od każdego pogrzebu na rzecz proboszcza mikołowskiej parafii św. Wojciecha.

Najstarsze zachowane dzisiaj trzy nagrobki wieńczą mogiły osób zmarłych w 1726 r.: Chajima, syna Jehudy Lejba, zmarłego 1 marca; Jentli, córki Hirsza, zmarłej 27 lipca oraz Jehudy Lejba, syna Szmuela, zmarłego 28 lipca. To one obecnie wyznaczają moment powstania nekropolii. Biorąc pod uwagę, że ostatni udokumentowany pochówek na starym cmentarzu odbył się w marcu 1722 r., nowy cmentarz może być co najwyżej cztery lata starszy.

Podobnie jak stary cmentarz, nowy do drugiej dekady XIX wieku służył jako miejsce pochówku Żydów ze wszystkich miejscowości południowo-wschodniego Górnego Śląska, m.in. Bierunia Starego, Gliwic, Pszczyny, Raciborza, Rybnika, Sośnicowic, Wodzisławia Śląskiego czy Żor. Po założeniu w tych miastach cmentarzy żydowskich, na cmentarzu mikołowskim grzebani byli już wyłącznie wyznawcy judaizmu z terenu Mikołowa oraz ponad 20 okolicznych wsi i kolonii.

Na początku lat 70. XIX wieku – w związku z brakiem wolnego miejsca – cmentarz został poszerzony od strony zachodniej o prostokątną działkę o powierzchni 4385 metrów kwadratowych, zakupioną w 1828 r. przez Mendla Oschinskiego. Dzięki temu ostateczna wielkość cmentarza wyniosła 9600 metrów kwadratowych. Teren ten w całości otoczono ceglano-kamiennym murem, natomiast na nowej części od strony północnej wzniesiono dom przedpogrzebowy z mieszkaniem dla dozorcy-ogrodnika.

Przyjąć należy, że na cmentarzu spoczęło przynajmniej 700 dorosłych osób, a ostatnie pochówki miały miejsce najprawdopodobniej na początku 1940 r. Liczba pogrzebanych dzieci jest praktycznie niemożliwa do oszacowania, choć orientacyjnie można założyć, wiedząc, jak ogromna była ich śmiertelność, że było ich kilkaset.

Podczas II wojny światowej cmentarz oparł się celowym dewastacjom i do końca okupacji dotrwał w dobrym stanie. Jedyną ingerencją ze strony władz niemieckich było wyburzenie 20 lipca 1940 r. – najprawdopodobniej tylko głównej części – domu przedpogrzebowego. 16 stycznia 1945 r. w północno-zachodnim narożniku nekropolii – niewykorzystanym do celów pochówkowych – funkcjonariusze Schutzpolizei rozstrzelali i nakazali pochować 14 polskich członków ruchu oporu. Kilka dni później złożono jeszcze w tym miejscu ciała około 60 więźniów różnych narodowości i wyznań, zamordowanych przez Niemców podczas pospiesznej ewakuacji z KL Auschwitz-Birkenau, powszechnie zwanej marszem śmierci.

Po II wojnie światowej pozostawiony bez opieki cmentarz ulegał stopniowej degradacji. Z jego terenu skradziono liczne nagrobki, szczególnie te z cennych materiałów. W 1982 r. ostatecznie rozebrano rozgrabiony już w dużej mierze kamienny mur. W latach 1988–1990 teren otoczono nowym metalowym ogrodzeniem. Do dziś zachowało się ok. 300 nagrobków, a w miejscu zbiorowej mogiły stoi pomnik z lat 50. XX wieku. W 2016 r. z inicjatywy Mikołowskiego Towarzystwa Historycznego wykonano prace dokumentacyjne.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.