Osiedlenie się w Kałuszynie pierwszych rodzin żydowskich należy prawdopodobnie datować na XVII wiek. W drugiej połowie następnego stulecia w mieście istniała już samodzielna gmina żydowska, skupiająca ponad 500 członków. W 1768 roku wybudowano najstarszą kałuszyńską synagogę, która spłonęła po kilkunastu latach; nową wzniesiono w okolicach Starego Rynku (1787).

W 1827 roku w mieście żyło blisko 1500 Żydów (stanowiących około 80% ogółu mieszkańców). Ich odsetek wzrastał jeszcze przez następne dekady, osiągając 87% w 1864 roku (4800 osób). Pierwsze wzmianki o działalności gospodarczej Żydów w Kałuszynie pochodzą z końca XVIII wieku i pierwszej połowy następnego. Różnieccy, ówcześni właściciele dóbr kałuszyńskich, czerpali znaczne dochody z propinacji i opłaty targowej dzierżawionych przez Żydów, którzy trudnili się prowadzeniem karczm i młynów. Najbardziej popularne wśród społeczności żydowskiej pozostawało tradycyjnie rzemiosło: tkactwo, kuśnierstwo, garbarstwo, krawiectwo. Szczególnym uznaniem cieszyły się wytwarzane w mieście tałesy. Pod koniec XIX wieku około 400 osób znajdowało zatrudnienie przy ich produkcji. W mieście działał nawet oddzielny dom modlitwy dla wytwarzających je rzemieślników. W początkach XX wieku żydowscy przedsiębiorcy prowadzili fabryki świec stearynowych, noży, octu, olejarnie, garbarnie, wytwórnie wód gazowanych i dwa młyny parowe.

W XIX stuleciu do znacznego rozwoju handlu w Kałuszynie przyczyniło się wybudowanie traktu brzeskiego. W latach 40. XIX wieku miasto stało się największym punktem handlu zbożem na wschodnim Mazowszu. Na tutejsze targi przybywali również kupcy zamiejscowi, głównie Żydzi. Obracano ziarnem, jego przetworami, bydłem, końmi oraz żywnością. W mieście działała ponad setka kramów, szynków, piekarni i jatek.

Od początku XIX wieku w Kałuszynie coraz więcej sympatyków pozyskiwał ruch chasydzki. Swoich zwolenników mieli tam cadycy z Warki, Góry Kalwarii, Kozienic, Kocka i Strykowa. W 1902 roku w wielkim pożarze miasta spłonęła drewniana synagoga. Wkrótce potem wzniesiony został murowany budynek nowej. Już od początku XX wieku w mieście działał lewicowy Bund, którego członkowie ściśle współpracowali z Polską Partią Socjalistyczną. Podczas rewolucji 1905 roku Bund wydał kilka razy odezwy do ludności, wzywając do walki z caratem. W marcu 1905 roku dokonano zamachu na policjanta, po którym policja carska aresztowała grupę socjalistów, głównie pochodzenia żydowskiego, u których znaleziono nielegalną, antyrządową literaturę.

Przed 1820 rokiem powstała w Kałuszynie pierwsza szkoła żydowska, a w 1835 roku otwarta została szkoła rabinacka. W okresie międzywojennym działalność oświatową wśród Żydów kałuszyńskich prowadziła również Szkoła Ludowa, usytuowana na dziedzińcu bóżniczym. Szkołę wspierały organizacje syjonistyczne skupione w Zarządzie Gminy Żydowskiej.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości, w 1921 roku, w Kałuszynie żyło 5 tysięcy Żydów (82% ogółu mieszkańców), a w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej — ponad 7 tysięcy. W mieście obok synagogi istniało pięć domów modlitwy. W okresie międzywojennym Żydzi kałuszyńscy mimo swojej odrębności kulturowej angażowali się też aktywnie w życie społeczne miasta, niejednokrotnie stanowiąc większość w radzie miejskiej. Zasilali szeregi wielu polskich organizacji istniejących wówczas w Kałuszynie, w tym Ochotniczej Straży Ogniowej. Trudnili się niemal wyłącznie handlem i rzemiosłem.

W okresie międzywojennym w Kałuszynie najliczniejszą grupę stanowili chasydzi, a nieco mniej liczną zwolennicy ortodoksyjnej Agudy i syjoniści. Działała również grupa komunistów, którzy swoich zwolenników znajdowali zwłaszcza wśród licznej w Kałuszynie warstwy ubogich Żydów. Na początku lat 30. XX weku istniały w mieście także Klub Oświaty Żydowskiej i Towarzystwo Sportowe Morgenstern. Bardzo popularną wśród młodzieży organizacją był Skif, przybudówka Bundu.

We wrześniu 1939 roku Kałuszyn stał się miejscem postoju dla wielu uciekinierów z Warszawy. Zajęcie miasta przez wojska niemieckie poprzedzone było intensywnymi bombardowaniami. We wrześniu 1941 roku Niemcy utworzyli w Kałuszynie getto, obejmujące ówczesne ulice: Browarną, Stasiaka, Piwną, Gęsią oraz Stary Rynek. Przed wojną w tej części miasta mieszkało najwięcej rodzin żydowskich. Teren getta otoczono ogrodzeniem z drutu kolczastego. W dzielnicy zamknięto około 6 tysięcy osób, zatrudnianych do ciężkich robót na rzecz okupanta w okolicznych obozach pracy przymusowej.

Likwidacja getta w Kałuszynie przebiegła w dwóch etapach. Pierwsza akcja deportacyjna nastąpiła w listopadzie 1942 roku — większość mieszkańców getta (około 5 tysięcy osób) przewieziono do obozu zagłady w Treblince. W Kałuszynie jeszcze przez kilka tygodni funkcjonowało tzw. getto szczątkowe, jednak i ono zostało zlikwidowane w grudniu 1942 roku. Około 2 tysięcy osób Niemcy wywieźli wówczas do Treblinki. W trakcie akcji deportacyjnych na miejscowym cmentarzu żydowskim okupanci rozstrzelali ponad tysiąc osób.

Opis

Nowy cmentarz żydowski powstał na początku lat 20. XX wieku. Rozplanowano go na działce położonej na wschodzie miasta, przy obecnej ulicy Martyrologii, w sąsiedztwie cmentarza katolickiego. Podczas drugiej wojny światowej nekropolia została całkowicie zdewastowana — Niemcy przeprowadzali tutaj masowe egzekucje Żydów. Ostatni pochówek nastąpił w 1943 roku, cmentarz formalnie zamknięto 21 lat później. Na powierzchni ponad 3 hektarów nie zachował się żaden nagrobek. Jedna z nielicznych ocalałych macew znajduje się w ścianie miejscowego kościoła katolickiego, a kilka innych w skansenie istniejącym przy szkole podstawowej w pobliskich Groszkach Nowych. W 2017 roku Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego wzniosła na cmentarzu pomnik ufundowany przez środowisko dawnych żydowskich mieszkańców Kałuszyna.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.