Pierwsze informacje na temat Żydów w Bielsku Podlaskim pochodzą z końca XV wieku. Wielki książę Kazimierz Jagiellończyk w 1487 roku oddał w dzierżawę myto na komorze celnej w mieście dwóm Żydom z Łucka. W owym czasie zapewne społeczność żydowska Bielska Podlaskiego była niewielka i nie tworzyła jeszcze gminy. Istnienie takowej w Bielsku Podlaskim poświadczono dopiero w połowie XVI wieku — stała tu już wtedy pierwsza synagoga (1542). W 1561 roku wielki książę Zygmunt II August wydzierżawił na cztery i pół roku bielskim Żydom prawo do warzenia piwa w Bielsku, Narwi i Kleszczelach. Po trzech latach doszło do zatargów pomiędzy chrześcijanami i Żydami, a po dwóch kolejnych – wskutek interwencji monarchy – Żydzi uzyskali dalsze przywileje. Z racji położenia miasta na przecięciu szlaków handlowych, prowadzących z Brześcia do Prus Książęcych oraz z Krakowa i Warszawy do Wilna, głównym zajęciem Żydów pozostawała dzierżawa komór celnych i handel. Spisy z końca XVI stulecia, po inkorporacji Podlasia do Korony, nie odnotowują pobytu Żydów w Bielsku Podlaskim — być może w wyniku działania przepisów ograniczających ich osadnictwo w miastach królewskich (de non tolerandis Judaeis). Według innych źródeł gmina żydowska w Bielsku Podlaskim istniała jeszcze do 1662 roku.

Ponowny napływ Żydów do Bielska Podlaskiego nastąpił u schyłku XVIII wieku, spowalniany parokrotnymi sprzeciwami bielskich mieszczan. Oficjalną zgodę na osiedlanie się w Bielsku Podlaskim Żydzi uzyskali na przełomie 1802 i 1803 roku, w czasach pruskiego zaborcy. Gmina żydowska, licząca 31 osób, powstała ponownie w 1807 roku. Po przyłączeniu do Rosji trwał powolny, ale systematyczny napływ ludności żydowskiej do miasta. W 1847 roku bielski okręg bóżniczy liczył niespełna 300 wiernych, w 1861 roku Żydów było już ponad 1200 (w Bielsku istniały trzy synagogi i domy modlitwy). W 1878 roku na 5800 mieszkańców ponad 68% było Żydami. Na początku XX wieku ich liczba w mieście zaczęła maleć, ale w 1938 roku stanowili wciąż 38% ogółu mieszkańców Bielska Podlaskiego.

Największe skupisko żydowskich sklepików i mieszkań znajdowało się przy rynku i ratuszu. Żydzi mieszkali również przy głównych ulicach miasta: Mickiewicza, Szkolnej, Bóżniczej, Wąskiej, Widowskiej, Ogrodowej. Główna drewniana synagoga została wzniesiona w 1898 roku na miejscu starej. Otrzymała nazwę Ładne Oczy (Jafe Einana), a rozebrano ją podczas drugiej wojny światowej. Niedaleko znajdowała się bożnica chasydzka. Przy ulicy Bóżniczej umiejscowiona była synagoga zwana Bramy Syjonu (Sza’rej Zion). Obok niej znajdowała się łaźnia, szkoła Talmud Tora, jesziwa i dom sierot. Przy ulicach Rynkowej i Puszkina ulokowano synagogę wybudowaną w 1889 roku przez Jowela Landaua i Tanchiela Grodzińskiego.

W Bielsku działały żydowskie przedszkola, szkoły, sierocińce, organizacje charytatywne, grupa teatralna, amatorskie drużyny sportowe: Makabi, Morgensztern i Ha-Poel oraz straż pożarna. Organizacje syjonistyczne takie jak He-Chaluc, He-Chaluc ha-Cair, Ha-Szomer ha-Cair zrzeszały młodzież przygotowującą się do emigracji do Palestyny. Prawdopodobnie w latach 30. w Bielsku powstała filia organizacji syjonistów-rewizjonistów Betar. Z partii politycznych w mieście istniały struktury Poalej Syjon i socjalistycznego Bundu.

W czasie okupacji sowieckiej w mieście przebywało około 6 tysięcy Żydów, w dużej części uciekinierów z terenów zajętych przez Trzecią Rzeszę. Po zajęciu miasta Niemcy utworzyli na przełomie sierpnia i września 1941 roku getto, które skupiało poza bielskimi również Żydów z innych miasteczek podlaskich, między innymi z Narwi i Orli. W połowie lipca powstał Judenrat (Rada Żydowska), na czele którego stanął Szlomo Epstein. 

Niemcy poddawali Żydów ustawicznym szykanom, nakładając kontrybucje, nakazy wykonywania przymusowych robót (kopanie torfu, wyrąb lasu), zakaz praktyk religijnych, publicznego spalenia przedmiotów kultu. Teren getta, obejmującego obecne ulice Mickiewicza, Jagiellońską, Kopernika i Kazimierzowską, został otoczony parkanem wzniesionym przez samych Żydów. Liczba zamkniętych w bielskim getcie szacowana jest od 3 do 6 tysięcy.

Likwidację getta przeprowadzono na początku listopada 1942 roku, po przywiezieniu do Bielska Podlaskiego Żydów z Boćków, Brańska i Orli. Każdego dnia Niemcy wysyłali do obozu zagłady w Treblince tysiącosobowy transport; 200 osób odesłano do getta w Białymstoku. Na miejscu zamordowano 78 pacjentów szpitala. W mieście pozostawiono tylko grupę około 50 szewców wraz z rodzinami. W styczniu 1943 roku Niemcy przesiedlili ich do Pietraszy pod Białymstokiem, a następnie wymordowali w obozach zagłady na Majdanku lub Auschwitz.

Cmentarz żydowski w Bielsku Podlaskim znajduje się na południowy zachód od centrum miasta, przy ulicy Brańskiej — drodze wylotowej z miasta w kierunku Zambrowa. Obecna nekropolia, założona w 1807 roku, zapewne nie była pierwszym cmentarzem wyznawców judaizmu w Bielsku Podlaskim (prawdopodobnie w XVI-XVII wieku istniał cmentarz znajdujący się bliżej rynku). Ostatni znany pochówek odbył się na nim w 1941 roku. Swoich zmarłych chowali tutaj także Żydzi z Czyżów, Hajnówki i Augustowa. W okresie drugiej wojny światowej cmentarz został zdewastowany przez Niemców, którzy w 1942 roku wywieźli z niego większość piaskowcowych macew. Proces niszczenia postępował dalej przez wiele lat po zakończeniu okupacji. Na działce o powierzchni 1,5 hektara (przed wojną 3 hektarów) zachowało się około 70 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1850 roku. Na macewach, wykonanych z marmuru, piaskowca i betonu, zachowały się inskrypcje nagrobne w języku hebrajskim, jidysz i polskim. W miejscu masowych mogił ofiar Zagłady stoi pomnik z napisem ku czci ponad 200 osób rozstrzelanych w latach 1941–1944 przez niemiecką żandarmerię i gestapo. W 2019 roku staraniem Fundacji Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej na granicy cmentarza odsłonięto mur-monument, w który wmurowano odnalezione fragmenty kilku macew.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN