Po nim przybyli inni, być może z Głogowa. Osiedlili się na gruntach podległych staroście, a położonych przy Fischergasse, na zachód od rynku, na terenie późniejszego tzw. górnego Nowego Miasta. Utworzyli gminę, która mogła liczyć ok. 150 osób. Czy w tym czasie założyli cmentarz i zbudowali synagogę – nie wiadomo. Ich obecność wywołała reakcję mieszczan. Wyprosili u króla ich wypędzenie; Żydzi musieli odejść z miasta w 1595 roku. Przenieśli się do pobliskiej Dębowej Łęki, która stanowiła własność prywatną. Ale na mocy kolejnego edyktu królewskiego z 1596 r. także tę miejscowość musieli opuścić.

Powrót Żydów do Wschowy wiązał się z powstaniem Nowego Miasta. W 1633 r. król Władysław IV wydał zezwolenie, na podstawie którego starosta zgodził się na osiedlenie w niej Żydów. Żydzi z Nowej Wschowy posiadali łąki i owczarnię, dysponowali też królewskim przywilejem na handel. Wywołało to znów reakcję mieszczan wobec Żydów, którzy w 1659 r. ponownie zostali ze Wschowy usunięci. Schemat powrotu, a następnie opuszczenia miasta powtórzył się w latach wielkiej zarazy (1707–1713).

Zasadniczą zmianę sytuacji przyniosła dopiero liberalizacja polityki wobec Żydów po 1793 roku. W 1797 r. mieszkało we Wschowie już 418 Żydów, a w 1817 r. – już 648. Pierwsza synagoga przy dzisiejszej ul. Kopernika powstała jeszcze w 1772 roku. Została odbudowana w latach 1801–1809 po wielkim pożarze miasta. Istniała do 1885 r., gdy rozebrano ją ze względu na zły stan techniczny. Na jej wybudowano kolejną bóżnicę. Od 1814 r. w budynku na rynku Nowego Miasta działała żydowska szkoła elementarna. Została rozwiązana w 1910 r., a ostatnie kilkoro dzieci przeniesiono do szkoły ewangelickiej. Gmina wschowska posiadała jeszcze inne nieruchomości: mykwę, dom nauczyciela z ogrodem, a także dom gminny, mieszczący mieszkania i biura rabina, kantora oraz rzezaka.

Społeczność żydowska we Wschowie istniała do lat 40. XX wieku. W czasie „nocy kryształowej” z 9 na 10 listopada 1938 r. bojówki SA spaliły synagogę, zdemolowały żydowskie sklepy, pobiły wielu mieszkańców. Literacki opis tych wydarzeń przedstawiła Leonie Ossowski w powieści autobiograficznej Wilcze jagody (pierwodruk niemiecki w Hamburgu w 1987 pt. Wolfsbeeren). Akcja antyżydowska we Wschowie i okolicy trwała przez kilka dni. Ci, którym nie udało się opuścić miasta do października 1941 r., zostali z niego deportowani do obozów i gett na wschód, gdzie zginęli.

Opis

Wschowska gmina długo nie miała własnego cmentarza. Ciała zmarłych Żydzi wozili do Leszna. W 1759 r. podjęli pierwszą próbę założenia cmentarza, która zakończyła się niepowodzeniem z powodu sprzeciwu biskupa poznańskiego. Dopiero dekret królewski z 1765 r. pozwolił na jego zaistnienie. Cmentarz żydowski we Wschowie został zlokalizowany na północnych przedmieściach, przy dawnej Töpferstraβe 22 (dziś ul. 17. Pułku Ułanów). Jego powierzchnia wynosi 0,66 hektara. W 1904 r. postawiono nowy dom dla dozorcy, dom przedpogrzebowy, garaż na karawan, stajnie oraz nowy budynek gospodarczy. Lata II wojny światowej cmentarz przetrwał bez większych zniszczeń.

W 1972 r. Decyzją Powiatowej Rady Narodowej zabytek zlikwidowano. Rozebrano mur i budynki, a macewy wykorzystano do utwardzenia nawierzchni ul. Targowej. Na terenie cmentarza jest obecnie nieformalny plac zabaw. Cztery macewy zostały przewiezione na cmentarz żydowski w Szlichtyngowej, a kilkanaście fragmentów macew znalazło się we wschowskim Lapidarium Rzeźby Nagrobnej. Współcześnie miejsce cmentarza upamiętnia tablica w dwóch językach, polskim i niemieckim: „Tablica upamiętniająca miejsce cmentarza żydowskiego, założonego w 1765 r., czynnego do 1940. Prosimy o poszanowanie tego miejsca wiecznego spoczynku wielu pokoleń mieszkańców Wschowy”.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.