Dalszy rozwój społeczności przypadł na początek XIX wieku. W lutym 1808 roku Prusy zniosły wszystkie przywileje feudalne cechów i miast, włączając w to de non tolerandis Judaeis. W marcu 1812 roku ukazał się zaś słynny edykt emancypacyjny króla Fryderyka Wilhelma. Wykorzystując tę zmianę nastawienia w 1808 roku w Tarnowskich Górach osiedlił się na stałe Beniamin Cohn. W 1812 roku była tu jedna rodzina, a w 1813 roku – już 24 Żydów (1,2% ogółu mieszkańców).

W 1815 roku w mieście powstała gmina żydowska, będąca filią gminy bytomskiej. W 1822 roku w Tarnowskich Górach mieszkało 45 Żydów. W kolejnych latach ich liczba zwiększała się. W 1825 roku było ich 103 (4,4% ogółu mieszkańców), natomiast w 1831 roku – 141 (4,9% ogółu mieszkańców). W 1846 roku liczba żydowskich mieszkańców miasta wyniosła 267 (6,3% ogółu mieszkańców). W 1852 roku w Tarnowskich Górach mieszkało 306 Żydów (6,8% ogółu mieszkańców). W 1861 roku było ich już 415 (7,5% ogółu mieszkańców). W 1885 roku społeczność żydowska w Tarnowskich Górach osiągnęła maksimum liczebności – 627 osób. W latach 1863–1864 wzniesiono wolnostojącą synagogę.

Wielkie zmiany przyniósł wiek XX. Najpierw była to fala migracji do większych ośrodków, a potem – włączenie Tarnowskich Gór do Polski, niepożądane przez większość Żydów, zajmujących postawę proniemiecką. W 1900 roku liczba Żydów w mieście spadła do 418, natomiast w 1910 roku do 329. W 1925 roku w Tarnowskich Górach mieszkało 193 Żydów (0,5% ogółu mieszkańców). W 1939 roku ich liczba spadła do 113.

1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Jeszcze we wrześniu Niemcy spalili synagogę, której ruiny rozebrano w 1943 roku. W 1940 r. okupanci przeprowadzili w Tarnowskich Górach akcję konfiskaty mienia żydowskiego. Następnie zgromadzili wszystkich tarnogórskich Żydów w Lasowicach. Władze powiatowe donosiły już w 1940 r., że miasto jest „wolne od Żydów”. Prawdopodobnie w następnych miesiącach Żydzi z Tarnowskich Gór byli stopniowo przewożeni do gett w Będzinie, Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Krakowie, Sosnowcu i Zawierciu. W maju 1942 r. Niemcy przeprowadzili wielką akcję wywózki śląskich Żydów do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Tarnogórscy Żydzi najprawdopodobniej znaleźli się wówczas w „transportach śmierci”, które trafiły do komór gazowych.

Opis

W sierpniu 1821 roku powstał cmentarz żydowski w Tarnowskich Górach, o założenie którego miejscowa społeczność – dotychczas przewożąca zmarłych do Bytomia – zaczęła oficjalnie zabiegać w połowie 1820 roku. Jego powstanie umożliwiło zarządzenie wydane 11 lipca 1821 roku przez starostę bytomskiego Carla Traugotta hrabiego Henckel von Donnersmarcka.

Cmentarz – początkowo na planie mocno wydłużonego prostokąta o powierzchni ok. 0,18 ha – zlokalizowano na przedmieściu Lyszcze na południe od centrum miasta, przy szosie do Gliwic, późniejszej Gleiwitzer-Landstrasse (obecnie ulica Gliwicka). W 1874 roku od strony zachodniej, przy wejściu na cmentarz, powstał niewielki, istniejący do 1894 roku dom. Niewykluczone, że zastąpił on jakiś wcześniejszy obiekt.

Cmentarz przez cały okres funkcjonowania stanowił miejsce spoczynku nie tylko żydowskich mieszkańców Tarnowskich Gór, ale także około 20 okolicznych miejscowości. W prowadzonym od maja 1813 roku do końca sierpnia 1847 roku rejestrze zgonów ludności wyznania mojżeszowego z terenu miasta Tarnowskie Góry, pierwszą odnotowaną tarnogórzanką, która spoczęła na nowo założonej nekropolii była niespełna dwuletnia Johanna Poppelauer, zmarła 30 lipca 1822 roku. Nie była to jednak pierwszą pochowana tam osoba, gdyż zachował się – wyłącznie hebrajskojęzyczny – nagrobek wieńczący mogiłę Chanocha Henicha Rünkla, zmarłego 17 marca 1822 roku, zapewne mieszkańca jednej z okolicznych wsi.

W związku z niemal całkowitym zapełnieniem cmentarza, na początku 1878 roku gmina żydowska zakupiła działkę rolną, położoną na południe od cmentarza. Dzięki temu jego teren poszerzono niemal trzykrotnie do obecnej powierzchni 0,62 ha. Ponadto w 1894 roku wzniesiono nowy – istniejący do dzisiaj – dom przedpogrzebowy wraz z zabudowaniami gospodarczymi, natomiast stary obiekt wyburzono. W tym czasie prawdopodobnie powstał też mur z pozostałych stron terenu cmentarza.

Należy przyjąć, że na cmentarzu spoczęło około 900 osób wyznania mojżeszowego, a regularne pochówki mogły się odbywać na nim do deportacji w maju 1940 roku. Ostatnią znaną pochowaną osobą był Simon Böhm, zmarły 14 lipca 1938 roku w wieku 60 lat.

Okres II wojny światowej cmentarz przetrwał praktycznie nienaruszony, a wpływ na to miała nie tyle biurokracja niemieckich urzędników, ale też brak priorytetowego traktowania spraw związanych z żydowskimi nekropoliami. 19 stycznia 1944 roku prezydent miasta wystąpił z oficjalnym wnioskiem o zamknięcie do celów grzebalnych – znajdującego się pod zarządem Urzędu Powierniczego w Katowicach – cmentarza i możliwość przekształcenia go w teren składowy materiałów budowlanych i parking floty samochodowej. Planów tych nie zrealizowano.

Po zakończeniu II wojny światowej na wolnej przestrzeni cmentarza zaczęto grzebać osoby wyznania ewangelickiego. Od lat 70. XX wieku, kiedy zaprzestano takich pochówków, pozbawiony opieki cmentarz zaczął popadać w coraz większą ruinę. Z jego terenu skradziono wówczas wiele nagrobków z cennych kruszców.

Od początku lat 80. XX wieku cmentarz znajduje się pod opieką różnych organizacji społecznych, które przeprowadzają na nim regularne prace porządkowe. W latach 1981–1984 wykonano doraźne prace remontowe domu przedpogrzebowego, tj. wylano betonowe posadzki, otynkowano i pobielono ściany poszczególnych wnętrz, przeszklono okna, dokonano naprawy konstrukcji dachu i pokryto go papą. W 2007 r. ze względu na zły stan techniczny rozebrano część dachu nad pomieszczeniami głównymi.

W 2021 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków na mocy decyzji nr A/742/2021 z dnia 07.01.2021 roku.    Obecnie jest tu 241 nagrobków w pierwotnym układzie. Zachował się wspomniany dom przedpogrzebowy, historyczne ogrodzenie w postaci ceglanego muru oraz starodrzew, głównie kasztanowce.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.