Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1917 r. Warszawa

Adres
Warszawa, Izbicka

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. Warszawa, gm. Warszawa

Wieś wzmiankowano już w XV wieku, ale dopiero przeprowadzenie przez nią w latach 70.XIX stulecia linii nadwiślańskiej z Mławy do Kowla przyspieszyło rozwój tej podwarszawskiej miejscowości.

Prawa miejskie Falenica otrzymała w 1924 roku.

Osadnictwo żydowskie w Falenicy sięga drugiej połowy XIX wieku, lat parcelacji majątku przez ówczesnego właściciela, Karola Hannemana, gdy do dawnej wsi zaczęły przybywać rodziny z Garwolina, Góry Kalwarii i Radzymina. Wyznawcy judaizmu osiedlali się przede wszystkim po wschodniej stronie torów, wyjątkowo duża ich grupa sprowadziła się tutaj w 1905 roku po pogromie w Wiązownie. W Falenicy istniał dwór cadyka Abrahama Mosze Kalisza z Warki, do którego licznie pielgrzymowali chasydzi.

W okresie międzywojennym, gdy Falenica zaczęła przeistaczać się w popularną osadę letniskową, głównym źródłem dochodów falenickich Żydów stał się, obok tradycyjnego handlu i rzemiosła, wynajem mieszkań na lato. Większość gospodarstw składała się z mieszkania właścicieli oraz z części przeznaczonej wyłącznie na wynajem dla letników. Podczas pierwszego spisu powszechnego w odrodzonej Polsce w 1921 roku wyznawanie religii mojżeszowej zadeklarowało ponad 1100 mieszkańców Falenicy, (co stanowiło 63% ogółu mieszkańców). W 1936 roku w mieście żyło już 5300 Żydów (66%). Falenica szybko zyskała pozycję lokalnego ośrodka życia religijnego — powstały tu liczne sztyble, między innymi chasydów z Parysowa, Góry Kalwarii, Aleksandrowa, Grodziska i Kołbieli.

Pod koniec lat 30. XX wieku wzniesiono przy obecnej ulicy Bambusowej budynek falenickiej synagogi (po wojnie w znacznym stopniu przebudowany). Z tego samego okresu pochodzi silnie przekształcony budynek łaźni rytualnej, który znajduje się przy ulicy Kłodzkiej (dawniej Cichej). Najlepiej zachowaną pamiątką po falenickiej społeczności żydowskiej jest okazały budynek Domu Starców przy ulicy Patriotów (dawniej Piłsudskiego), który należał do Towarzystwa Wspomagania Ubogich Żydów „Ezra”. Przy obecnej ulicy Halnej działał sierociniec „Pomoc Dziecka – Nasz Ul” i sanatorium gruźlicze dla młodych Żydów. W miejscowości tej funkcjonował klub sportowy młodzieży syjonistycznej „Gordonia”. Na obrzeżach miasta znajdowała się rzeźnia rytualna.

Żydowską część Falenicy składającą się przede wszystkim z budynków drewnianych, często nawiedzały pożary — ostatni z nich spowodowany został walkami wojsk polskich z nacierającymi na Warszawę Niemcami w połowie września 1939 roku. Spłonęła wówczas cała ulica Handlowa (obecnie Walcownicza) — główna arteria żydowskiej Falenicy.

Pod koniec października 1940 roku Niemcy utworzyli w Falenicy getto, zlokalizowane w obrębie obecnych ulic: Lawinowej, Mszańskiej, Chryzantemy, Hiacyntowej, Walcowniczej i Patriotów. Stłoczono w nim kilka tysięcy osób pochodzenia żydowskiego, w tym mieszkańców Falenicy oraz przesiedleńców z innych podwarszawskich miejscowości. Szacuje się, że w wyniku ciężkich warunków bytowych, epidemii, doraźnych egzekucji w falenickim getcie życie straciło około 1500 osób. W sierpniu 1942 roku Niemcy przeprowadzili likwidację getta—6500 więźniów zostało wywiezionych do obozu zagłady Treblinka, gdzie zginęli w komorach gazowych. Po zakończeniu działań wojennych w Falenicy powstał Komitet Żydowski — w 1946 roku zarejestrowanych w nim było 77 osób, które w kolejnych latach wyjechały.

W 1992 roku w pobliżu przystanku kolejowego z inicjatywy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” odsłonięto pomnik ku czci ofiar Zagłady. Co roku przy monumencie odbywa się ceremonia ku czci falenickich Żydów, zamordowanych przez Niemców w latach drugiej wojny światowej, organizowana między innymi przez Komitet Upamiętnienia Zagłady Gett w Falenicy i Rembertowie.

Cmentarz żydowski przy dawnej ulicy 3 Maja (obecnie u zbiegu ulic Izbickiej i Kwitnącej Akacji) w Zbójnej Górze został w 1917 roku założony przez Gminę Wyznaniową Żydowską w Falenicy. Nekropolia służyła, jako miejsce pochówku zmarłych z okolicznych miejscowości, między innymi Falenicy, Miedzeszyna, Wawra i Wiązowny. Do czasu założenia cmentarza członkowie miejscowej społeczności żydowskiej zmuszeni byli do grzebania zmarłych w odległym o kilkanaście kilometrów Karczewie. W styczniu 1927 roku mieszkańcy Radości zgłosili wniosek o likwidację cmentarza. Po kilku miesiącach Starostwo Powiatowe Warszawskie wydało decyzję o zamknięciu nekropolii, powołując się na przewidywany rozwój letniska Radość i względy sanitarne (możliwość zatrucia wody w studni na sąsiedniej posesji). Postanowienie to zostało zaskarżone przez Gminę Wyznaniową Żydowską w Falenicy, dowodzącą, że poprzedni właściciele tej działki wyrazili zgodę na powstanie w tym miejscu cmentarza. Wskazywano na plany założenia w pobliżu nekropolii miejscowej parafii rzymsko-katolickiej. Postępowanie ciągnęło się całe dziesięciolecie i dopiero na przełomie 1937 i 1938 roku obiekt został zamknięty dla celów grzebalnych. Cmentarz znajdował się wówczas w dobrym stanie, otaczał go ceglany mur i wysoki parkan z desek. Na cmentarzu stał niewielki budynek, w którym mieszkał dozorca.

Losy falenickiego cmentarza podczas drugiej wojny światowej oraz w latach powojennych pozostają bliżej nieznane, ulegał on jednak stopniowej dewastacji. Do dziś w centralnej części nekropolii zachowały się jedynie trzy macewy oraz fragmenty kilku innych nagrobków. Na terenie cmentarza, zajmującego działkę o powierzchni 0,56 hektara, można odnaleźć niewielkie kawałki piaskowca, pochodzące zapewne z rozbitych płyt nagrobnych. Ocalały również resztki cmentarnego muru z czerwonej cegły. Na początku XXI wieku dzięki działaniom miejscowych społeczników, młodzieży i Fundacji „Pamięć, która trwa” oraz Urzędu Dzielnicy Wawer cmentarz został uporządkowany, a dawny dom dozorcy ogrodzony siatką (obecnie jest zrujnowany). Od 2019 roku staraniem Fundacji Dziedzictwa Kulturowego rozpoczęto restaurację nekropolii.

W 1937 roku w pobliskim Aleksandrowie, przy obecnej ulicy Podkowy, otwarto nowy cmentarz żydowski dla społeczności Falenicy i okolic. W zdewastowanej po wojnie nekropolii w 2020 roku stanęła pamiątkowa stela.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN