Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski lata 30. XIX w. Mikstat-Pustkowie

Adres
Mikstat-Pustkowie

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. ostrzeszowski, gm. Mikstat - obszar wiejski

Żydzi z Mikstacie (niem. Mixstadt) pojawiali po drugim rozbiorze Polski w 1793 roku. Początkowo byli nieliczni.

W 1798 r. było ich 6, w 1808 – 4, 1811 – 5. Ich liczba zaczęła rosnąć po upadku Księstwa Warszawskiego oraz ponownym włączeniu miasta w granice Prus w 1815 roku. W 1842 r. w mieście mieszkało ok. 110 Żydów, w 1845 r. – 110, w 1856 r. – 131 (23 rodziny), w 1871 r. – 152 (10,6%), w 1899 r. – 111 (7,8%, 30 rodzin), a w 1909 r. – 107 (7,3%).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej miejscowi Żydzi w większości wyjechali w głąb Niemiec. W spisie powszechnym z września 1921 r. wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 61 osób (4,3% ogółu mieszkańców), w 1925 r. było ich 44, w 1931 r. – 41. Co interesujące, niemal wszyscy, którzy pozostali, należeli do grupy miejscowych, autochtonicznych Żydów niemieckich. W 1931 r. tylko jedna rodzina należała do kategorii napływowej.

W latach 20. XIX w., wraz z napływem ludności żydowskiej do Mikstatu, powstała gmina i zaczęto tworzyć elementy gminnej infrastruktury. Założyciele gminy w dużym stopniu wykazywali skłonność do przyjmowania reformowanego judaizmu oraz szeroko pojętej oferty państwa w stosunku do pruskich Żydów. Świadczy o tym m.in. to, że w 1836 r. w Mikstacie patenty naturalizacyjne otrzymało czterech Żydów, w 1842 było ich 12. Odsetek osób z patentami naturalizacyjnymi był jednym z wyższych jak na warunki małego wielkopolskiego miasteczka. W kolejnych latach, w przeciwieństwie do wielu innych wielkopolskich skupisk żydowskich, mikstaccy Żydzi nie posiadali zakorzenionego w ortodoksyjnej tradycji bet midraszu. Ograniczyli się do utrzymywania domu noclegowego dla przejezdnych ubogich Żydów oraz do założenia przed 1856 r. Stowarzyszenia Chorych i Pogrzebowego (Kranken- und Beerdinungsverein).

Gmina dysponowała synagogą, nie wiadomo kiedy powstałą, choć także przed 1856 rokiem. Z czasem zastąpiła ją nowa, murowana z czerwonej cegły. Została oddana do użytku w 1905 r., koszt budowy wyniósł 13 tys. marek. Budynek przy obecnej ul. Chopina 2 przerwał do współczesności, choć w zmienionym kształcie i funkcji. Jej wygląd sprzed 1914 r. oraz przebudowę z 1961 r. zilustrował w swym opracowaniu Henryk Zieliński. W czasie II wojny Niemcy w synagodze urządzili garaże. Po wojnie budynek niszczał, w 1961 r. poddano go przebudowie na potrzeby Ochotniczej Straży Pożarnej. Na bazie fundamentu oraz – być może – części ścian i cegieł w 1964 r. oddano do użytku Dom Strażaka. W latach 70. i 80. XX w. działało w nim kino „Śnieżka”, a obecnie jest siedzibą Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury. 

Niezależnie od pochodzenia i tradycji mikstaccy Żydzi w międzywojniu nie mogli utrzymać gminnej infrastruktury, dlatego zdecydowano o likwidacji gminy wyznaniowej w 1921 roku. Podobna sytuacja miała miejsce w wielu wielkopolskich miejscowościach np. Gołańczy (1920), Mieścisku (1920), Kobylej Górze (1921), Zaniemyślu (1922). Jednak do faktycznej likwidacji nie doszło. W 1921 r. brakowało nauczyciela religii i rzezaka; ich obowiązki wypełniał miejscowy kantor, który oficjalnie podlegał rabinowi w Ostrzeszowie, a następnie w Kępnie. W razie potrzeby posługę religijną zapewniali rabini dojeżdżający z Gniezna lub Kępna. Dopiero w 1932 r. oficjalnie gminę w Mikstacie podporządkowano gminie żydowskiej w Ostrowie Wielkopolskim wraz z innymi zlikwidowanymi gminami żydowskimi z powiatów: ostrowskiego, kępińskiego, krotoszyńskiego (Ostrów, Ostrzeszów, Grabów, Mikstat, Kobylagóra, Odolanów, Kępno, Krotoszyn, Dobrzyca, Kobylin, Koźmin). W latach 30. XX w. osiedliły się 2–3 żydowskie rodziny z centralnej i południowej Polski. Łączna liczba Żydów w latach 30. XX w. utrzymywała się na poziomie około 50 osób. Przed wybuchem wojny w 1939 r. w Mikstacie mieszkało 18 rodzin żydowskich. W czasie II wojny Żydów z Mikstatu wywieziono prawdopodobnie do Koźminka, a następnie do getta w Kaliszu. Do lata 1940 r. ukrywał się na terenie miasta Josef Grabowski (potocznie nazywano go Marchewka), po zdemaskowaniu przez miejscowego policjanta zastrzelony 1 sierpnia.

Zapewne w tym samym okresie, w którym powstała gmina, czyli w latach 20. XIX w., zakupiono teren pod cmentarz. Znalazł się on za miastem, w lesie zwanym Kirchówek, w odległości ok. 1 km na północny zachód od centrum. Wiadomo, że najstarsza inskrypcja nagrobna nosiła datę 5588 r. tj. 1828 roku. Na mapie z 1936 r. teren ten nosił nazwę Pustkowie. Cmentarz miał plan zbliżony do kwadratu, rozciągał się na krawędzi lasu przy drodze do Przygodziczek. Obok cmentarza lub w jego granicach znajdował się dom pogrzebowy, którego jednak nie widać już na wspomnianej mapie z 1936 roku. 

Cmentarz oraz otaczający go ceglany mur zostały zniszczone w 1942 roku. Niemcy wykorzystali macewy do wypełnienia lub umocnienia okolicznych rowów melioracyjnych oraz przebudowy mostu przy ul. Krakowskiej. Część wykorzystano do utwardzenia drogi m.in. z Mikstatu do Antonina. 

Po wojnie cmentarz popadł w zapomnienie. Dziś prowadzi do niego droga, która jest przedłużeniem ulicy Odolanowskiej. Teren porasta las. Zachowały się jedynie pojedyncze fragmenty nagrobków. 14 lipca 2019 r., dzięki staraniom Phila Brilla z Nowego Jorku, przy wsparciu burmistrza Henryka Zielińskiego, odsłonięto monument upamiętniający Żydów mieszkających kiedyś w Mikstacie. Na jednej z tablic umieszczono nazwiska osób 71 rodzin, na drugiej napis: „Ziemia przed Tobą jest święta. W tym miejscu zostali pochowani członkowie gminy żydowskiej w Mikstacie. Nagrobki zniknęły. Glosy zmarłych wołają o pamięć. Ich ciała wróciły do prochu ziemi, ale ich dusze będą żyć wiecznie. Niech żyjący zrozumieją, co tu się stało” – po polsku, angielsku i hebrajsku.