Najstarsza wzmianka o pierwszym Żydzie mieszkającym w Ełku pochodzi z 1707 roku. Szybko dołączyli do niego kolejni i już w 1715 roku istniała społeczność licząca 29 osób. Na początku XIX wieku odnotowano wzrost liczebności społeczności żydowskiej spowodowany liberalizacją przepisów. W 1840 roku w Ełku wspólnota żydowska liczyła 90 osób, a w 1871 roku – 285.

W 1848 roku Żydzi rozpoczęli budowę neogotyckiej ceglanej synagogi, którą ukończono w 1851 roku. Od 1837 roku dysponowali również własnym miejscem pochówku. W 1847 roku powstała w Ełku gmina synagogalna. Społeczność żydowska w tym mieście rozwijała się do początków XX wieku. W 1905 roku liczyła 367 osób. Przez kolejnych prawie 30 lat liczba żydowskich mieszkańców Ełku zmalała do 150 w 1932 roku. A mimo to ełcka gmina stanowiła jedną z większych społeczności żydowskich w Prusach Wschodnich.

Już pod koniec lat 20. XX wieku wzrosły w miasteczku nastroje antyżydowskie. Nasiliły się po dojściu Adolfa Hitlera i partii NSDAP do władzy w marcu 1933 roku. Rozpoczęły się aresztowania znanych osób pochodzenia żydowskiego, nastąpił bojkot żydowskich sklepów. Szykany i agresja osiągnęły apogeum w czasie tzw. Nocy Kryształowej (9–10 listopada 1938 roku), podczas której spalono synagogę oraz zniszczono żydowskie sklepy.

Część żydowskich mieszkańców Ełku zdecydowała się na emigrację za granicę lub do Berlina. Blisko 80 Żydów z tego miasta zginęło w czasie Zagłady w obozach koncentracyjnych oraz gettach. Tylko nieliczni przeżyli drugą wojnę światową.

Opis

Po społeczności żydowskiej w Ełku pozostał jedynie cmentarz. Założono go obok kopca zwanego Jerusalemberg (pol. Góra Jerozolimska), przy obecnej ulicy Kilińskiego. Kopiec kryje w sobie ludzkie szczątki. Nie do końca wiadomo, czy nazwa Jerusalemberg pochodzi od istniejącego tu wcześniej miejsca pochówku Żydów. Bardzo możliwe, że chowano tu osoby zadżumione i takie, których nie można było pogrzebać przy kościele, na przykład obce kulturowo czy religijnie.

Powierzchnia cmentarza wynosiła 0,1 hektara. Był otoczony ceglanym murem, a na jego teren wchodziło się przez okazałą bramę. W czasie pierwszej wojny światowej, w 1916 roku, pochowano tu żołnierzy rosyjskich wyznania mojżeszowego. Prawdopodobnie już w latach 30. XX wieku, po dojściu do władzy partii nazistowskiej, nekropolia została zniszczona. Przez kolejne dziesięciolecia zarastała roślinnością, a resztki nagrobków były rozkradane. W latach 60. XX wieku podobno stał tu jeden nagrobek. W 1976 roku zlikwidowano wszystkie widoczne ślady nekropolii. Do naszych czasów zachowały się pojedyncze kamienie polne, prawdopodobnie fragmenty dawnego ogrodzenia oraz jeden rzeźbiony kamień – fragment nagrobka. Fragment działki cmentarnej jest obecnie częścią placu Jana Pawła II.

W 2019 roku Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz Fundacja Wsparcia Nauki i Biznesu ufundowały tablicę w kształcie macewy upamiętniającą pochowanych na cmentarzu Żydów.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN