Prawdopodobnie w pierwszym okresie istnienia społeczności istniał tu przykahałek należący do żydowskiej gminy wyznaniowej w Opatowie. Natomiast dopiero w latach 20. XVII w. liczba Żydów w mieście była na tyle duża, iż możliwe stało się założenie gminy. Miejscowi starozakonni musieli być również zamożni, gdyż w 1629 r. stała już w Iwaniskach bożnica.

Pod koniec XVIII w. gmina wyznaniowa w Iwaniskach posiadała 12 domów, 15 chałup, ratusz, szpital oraz chałupę szkolną. Średnia mieszkańców zamieszkujących budynki wynosiła 3,4 osoby na dom.

Warto wspomnieć, że w czasie powstania listopadowego (1830), ludność żydowska z Iwanisk dofinansowała formacje wojskowe (tzw. partie powstańcze). Dozór Bożniczy przekazał wówczas 20 zł na rzecz jazdy sandomierskiej.

W dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi w Iwaniskach posiadali łaźnię, drewnianą szkołę bożniczą, murowaną bożnicę i rzeźnie oraz dwa cmentarze nowy i stary.

W okresie międzywojennym ludność żydowska zajmowała się rzemiosłem, handlem i w mniejszym stopniu rolnictwem. W latach 20. XX w. zarząd gminy wyznaniowej w Iwaniskach miał bardzo duże problemy, aby prawidłowo prowadzić interesy społeczności żydowskiej.

W 1939 r., tuż przed II wojną światową, gmina wyznaniowa w Iwaniskach posiadała 27 000 zł w majątku ruchomym i nieruchomościach. Dla społeczności pracował rabin oraz dwóch rzezaków. Gmina posiadała również cheder oraz dom modlitwy. Liczebność społeczności żydowskiej wynosiła 1748 członków. W zarządzie wpływy miało ortodoksyjne stronnictwo Aguda, choć część członków uważała się za bezpartyjnych.

W czasie okupacji w Iwaniskach Niemcy nie utworzyli getta. Do 15 października 1942 r. ludność żydowska mogła mieszkać w swoich domach, aczkolwiek część Żydów została w różnych okolicznościach wywieziona do getta do Klimontowa. W tym warunkach rozwijał się ruch oporu, choć napotykał on na sprzeciw ze strony chasydów; dochodziło jednak do ucieczek. Pozytywną rolę odegrały także lokalne władze, w tym polski burmistrz i dowódca policji, którzy ostrzegali Żydów przed „akcjami”, przygotowywanymi przez niemieckiego okupanta. Tak też stało się jesienią 1942 roku, gdy przestrzeżeni w porę Żydzi zdołali zakopać na cmentarzu księgi religijne i przedmioty kultowe. Doszło też do zbiorowej ucieczki aż 300 osób, z których większość została potem jednak wyłapana przez Niemców i zgładzona. 15 października 1942 r. wszystkich żydowskich mieszkańców Iwanisk (w liczbie 1600) i Klimontowa wywieziono najpierw do getta w Chmielowie, a następnie do obozu zagłady w Treblince.

Opis

Cmentarz żydowski w Iwaniskach znajduje się poza terenem zabudowanym, w pobliżu drogi do wsi Podzaldowo-Zielonki. Nie znamy daty założenia tej nekropolii - zapewne nastąpiło to w połowie dziewiętnastego wieku, wraz z ukonstytuowaniem się żydowskiej gminy wyznaniowej w Iwaniskach.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano ofiary Zagłady. Między innymi pogrzebano tu grupę Żydów, wyznaczonych przez Niemców do pomocy przy likwidacji getta. W czasie wojny nekropolia została zdewastowana.

Przez kilkadziesiąt lat opuszczony cmentarz popadał w zapomnienie. W wyniku zniszczeń trudno było domyśleć się, że jest to miejsce pochówku zmarłych. Przemysław Burchard w wydanej w 1990 r. książce, zatytułowanej „Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce” we wpisie dotyczącym cmentarza w Iwaniskach zanotował: „nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków”.

Na zmianę tego stanu przyszło czekać do początków XXI wieku. Z inicjatywy Nortona Taichmana z USA zaczęto zbierać fundusze na restaurację nekropolii. Dzięki współpracy Stowarzyszenia Żydów z Iwanisk, Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, organizacji Projekt Restauracji Cmentarzy Żydowskich w Polsce, Wójta Gminy Iwaniska, Starosty Opatowskiemu oraz lokalnym społeczników, w 2006 r. cmentarz został uporządkowany oraz ogrodzony.

Do wewnętrznej strony muru przytwierdzono kilkadziesiąt fragmentów nagrobków, odnalezionych w różnych punktach miejscowości. Pomoc okazał także miejscowy proboszcz Stanisław Kołasa, apelując podczas mszy o zwrot zagrabionych macew. Podobny apel wystosował do swoich uczniów jeden z nauczycieli.

Na terenie nekropolii ustawiono pomnik w formie obelisku. Wyryto na nim napis o treści: „Żydowska społeczność Iwanisk. Archiwa historyczne wskazują na początek osadnictwa żydowskiego w Iwaniskach (Iwanisk - w języku żydowskim) już od połowy XVIII wieku. Będąc dobrze zintegrowani z lokalną społecznością i wtopieni w życie miasteczka (sztetl), Żydzi powoływali jednocześnie do życia swoje własne instytucje: szkołę, synagogę, dom nauki, związki pracownicze, towarzystwa pogrzebowe i zapomogowe. Trudne warunki gospodarcze panujące na przełomie wieków XIX i XX zmusiły wielu z nich do emigracji, głównie do Kanady, Stanów Zjednoczonych, Izraela i Kolumbii. Od początku okupacji niemieckiej w 1939 roku tutejsza społeczność żydowską łącznie z grupą wiedeńskich Żydów, których hitlerowcy deportowali do Iwanisk, poddawana była okrutnemu i nieludzkiemu traktowaniu. Wielu z nich zostało zamordowanych, niektórych zesłano do obozów pracy, a wielu skryło się w okolicznych lasach. Ostatecznie 15 października 1942 roku żydowskie życie w Iwaniskach zostało bestialsko przerwane, kiedy to hitlerowcy i ich kolaboranci deportowali iwaniskich Żydów do obozu śmierci w Treblince. Jedynie garstce z nich dane było przeżyć wojnę. My, ich potomkowie, w głębokiej podzięce za nasze dziedzictwo, odbudowaliśmy ten cmentarz przez cześć i pamięć dla naszych przodków, którzy spoczęli w tej ziemi oraz przez wzgląd na pamięć niewinnych Żydów z Iwanisk, którzy życie swe stracili w czasie Holocaustu. Niech ich dusze znajdą wieczne odpoczywanie. Niech ich życie będzie inspiracją dla żyjących, a ich tragiczna śmierć niech będzie przestrogą przed okropnościami, które niosą nienawiść i fanatyzm. 2006-5767".

Uroczyste zakończenie prac restauracyjnych miało miejsce w październiku 2006 roku. W 2022 roku cmentarz oznakowano pamiątkową tablicą w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczypospolitej Polskiej”

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN