Na stałe ludność żydowska zamieszkała w mieście po 1367 roku. Natomiast w 1454 r., po wystąpieniach we Wrocławiu Jana Kapistrana, Żydzi zostali wypędzeni z miasta.

Ludność żydowska ponownie zaczęła się osiedlać się w Dzierżoniowie w XIX w., po ogłoszeniu edyktu emancypacyjnego. Pierwsi Żydzi przybyli tu z różnych miejscowości Wielkopolski i Górnego Śląska. Kahał w Dzierżoniowie początkowo posiadał status filii Gminy Synagogalnej w Świdnicy. Społeczność żydowska miasta nigdy nie była liczna. Pierwszych trzech Żydów oficjalnie zamieszkujących w mieście odnotowano w 1816 roku. W 1852 r. liczba żydowskich mieszkańców wzrosła do 122, a w 1871 r. wynosiła 185 osób, co stanowiło maksymalną liczbę Żydów w mieście.   

W 1875 r. przy ówczesnej Trenkstraße (obecna ul. Ignacego Krasickiego 28) została wybudowana synagoga. Zaprojektowano ją w stylu eklektycznym, nawiązującym do stylistyki romanizmu i renesansu. Uroczysta konsekracja miała miejsce 8 czerwca 1875 roku. W czasie pogromu Nocy Kryształowej w 1938 r. synagoga została zdewastowana, ale nie doszło do jej podpalenia. Obiekt zachował się do czasów współczesnych.

W 1940 r. rozpoczęły się pierwsze deportacje z rejencji wrocławskiej. Dzierżoniowscy Żydzi trafili do obozów przejściowych w Rybnej (Riebnig) i Krzeszowie (Grüssau), a następnie stali się ofiarami niemieckich nazistowskich obozów Auschwitz, Buchenwald, Sachsenhausen, Gross-Rosen, Kulmhof (w Chełmnie nad Nerem), a także getta w Izbicy. W czasie II wojny światowej pod miastem, na pograniczu pól Bielawy, Pieszyc i Dzierżoniowa, mieścił się obóz Sportschule, będący filią Gross-Rosen, przez który przeszło około 4 tys. polskich Żydów.

Po 1945 r. Dzierżoniów stanowił jedno z głównych skupisk ludności żydowskiej na Dolnym Śląsku. W lipcu 1946 r. zamieszkiwało tu 11 856 Żydów. Pół roku później ich liczba wzrosła do 17,8 tys. osób, z których ponad 11 tysięcy opuściło miasto w ciągu kilku miesięcy. Tu znajdowała się pierwszą siedziba Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego na Dolnym Śląsku, który był koordynatorem życia żydowskiego na terenie całego województwa.  Intensywnie rozwijało się życie kulturalne, społeczne, polityczne i gospodarcze. W mieści utworzono szkoły żydowskie, zarówno z językiem jidysz, jak i z hebrajskim, półinternaty dla dzieci, a także żydowski klub sportowy. Działały także partie syjonistyczne i ich młodzieżowe przybudówki oraz kilkanaście spółdzielni żydowskich.

Opis

Początki cmentarza żydowskiego w Dzierżoniowie sięgają 1817 r., kiedy to członkowie gminy żydowskiej zostali zmuszeni do nabycia działki z przeznaczeniem na miejsce grzebalne dzierżoniowskich Żydów. Rok później grunt na ten sam cel zakupili Isaak Naphtali oraz Abraham David Hirsch, co mogło wynikać z konieczność powiększenia terenu cmentarza. Zdaniem Bernharda Brillinga w 1825 r. obie nieruchomości zostały połączone i w ten sposób utworzono cmentarz przeznaczony dla członków dzierżoniowskiej gminy żydowskiej, który znajdował się „pomiędzy Bramą Wrocławską i Ząbkowicką”. Na terenie cmentarza wybudowano także budynek przybramny, który pełnił funkcję domu dla stróża cmentarnego lub ogrodnika oraz dom przedpogrzebowy.

Pod koniec XIX w. powierzchnia cmentarza wynosiła 9 arów 20 m kw. Znane są nazwiska dwóch stróżów cmentarnych – w latach 1910–1914 funkcję tę pełnił Hermann Heilig, a od 1928 r. niemiecki ogrodnik i dozorca Konrad Springer, któremu przypisuje się uratowanie cmentarza żydowskiego w czasie II wojny światowej. Według przekazów ustnych w 1937 r., w drodze licytacji, miał on stać się właścicielem synagogi i cmentarza żydowskiego w Dzierżoniowie, które to nieruchomości w czerwcu 1945 r. przekazał utworzonemu w mieście Wojewódzkiemu Komitetowi Żydów Polskich. Faktów tych jednak nie udało się dotąd potwierdzić badaczom tematu. Po II wojnie światowej cmentarz stał się miejscem pochówku dla Żydów polskich.

Cmentarz otoczony jest kamienno-ceglanym murem z bramą wejściową i wjazdową od strony zachodniej. Zachowana do dziś oryginalna, kuta brama została ufundowana przez wrocławskiego Żyda Akiwę Rosenthala, który w ten sposób chciał upamiętnić swoich przodków spoczywających na tej nekropolii. Na bramie umieszczona była tablica (zniszczona na początku XXI w.), o następującej treści: „Na świętą pamięć Akiwy Rosenthala ze świętej gminy we Wrocławiu, za dusze jego przodków pochowanych tutaj w 1841 roku ”.

Obecnie nekropolia składa się z dwóch części – przedwojennej niemieckiej i powojennej polskiej. Nadal pełni funkcje grzebalne dla żydowskich mieszkańców Dzierżoniowa i okolic. Nagrobki ustawione są na osi wschód-zachód i wykonane głównie z piaskowca, granitu i marmuru. Do dziś zachowało się około 200 nagrobków, z czego najliczniejsze pochodzą z drugiej połowy XIX w. i początku XX wieku. Zostały one wykonane w okolicznych zakładach kamieniarskich – m.in. Thusta z Piławy Górnej oraz Friedlera & Bösego z Dzierżoniowa. Nagrobki posiadają zróżnicowane formy i ornamentykę. Znajdują się na nich inskrypcje w języku hebrajskim, niemieckim lub dwujęzyczne (hebrajsko-niemieckie). Do najciekawszych należą m.in. nagrobki królewskiego radcy sanitarnego i doktora medycyny Maxa Herrnstadta (1850–1927) oraz rentiera Saula Barwalda (1840–1916), a także grobowce rodzin właścicieli dzierżoniowskich fabryk – Cohnów, Weylów i Beerów. Do czasów współczesnych zachowało się także kilka rodzinnych grobowców. Na terenie nekropolii odbywały się także pochówki byłych więźniów filii obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, którzy zmarli już po zakończeniu wojny.

Nekropolia znajduje się przy ul. Bielawskiej 18 (działka 292), a jej powierzchnia wynosi 0,2738 ha. Obecnym właścicielem obiektu jest Gmina wyznaniowa żydowska we Wrocławiu.  

W 2023 roku z inicjatywy Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu cmentarz został oznaczony pamiątkową tablicą w ramach prowadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa programu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczpospolitej Polskiej”.

Oprac. Tamara Włodarczyk