Choć w niektórych tekstach historycznych można przeczytać, że Żydzi mieszkali tam w 1190 r., datę tę należy uznać za mało prawdopodobną. O obecności Żydów w Bolesławcu w 1361 r. wspomniał w swojej kronice Matheus Ruthard. W XIV w. z podatków nałożonych na ludność żydowską mieszkańcy Bolesławca sfinansowali budowę murów miejskich pomiędzy Górną Bramą a Bramą Mikołajską. Judengasse czyli ulica Żydowska prawdopodobnie mieściła się na Przedmieściu Mikołajskim, po zachodniej stronie ul. Komuny Paryskiej. Kres średniowiecznej gminy żydowskiej nastąpił w 1454 r., kiedy to Żydzi zostali wypędzeni z miasta, do czego bezpośrednim pretekstem stała się wizyta w mieście franciszkanina Jana Kapistrana, który wygłosił kazanie w miejscowym kościele.

Pionierami społeczności żydowskiej w Bolesławcu w XIX w. byli Israel Hülse, Meyer Schindlower i Moritz Zaller. Pierwszą salę modlitwy członkowie gminy żydowskiej założyli w 1823 r. – znajdowała się ona przy ówczesnym Kirchplatz, w domu należącym do wdowy Böhm. Od 1857 r. do celów religijnych wykorzystywano pomieszczenia w domu kupca Helbiga przy Schlosstraße 12 (obecnie ul. 1 Maja). W 1822 r. w mieście zamieszkiwało zaledwie 21 Żydów, w 1849 r. ich liczba wyniosła 99, a w 1880 – 194, co stanowiło najwyższy poziom populacji żydowskiej w Bolesławcu.

W roku 1877 na Przedmieściu Mikołajskim, na skwerze przy ówczesnej Teichpromenade  (obecna ul. Bolesława Kubika), rozpoczęto budowę synagogi. Była ona jedyną na Dolnym Śląsku bóżnicą w stylu mauretańskim. W czasie pogromu Nocy Kryształowej 9 listopada 1938 r. została spalona, a straż pożarna zabezpieczała sąsiednie budynki.

Po dojściu nazistów do władzy część żydowskich mieszkańców miasta zdołała wyemigrować z Niemiec. Nazwiska pozostałych można znaleźć w wykazach więźniów obozów przejściowych dla Żydów z Dolnego Śląska w Krzeszowie (Grüssau) i Rybnej (Riebnig) oraz na listach transportów dolnośląskich Żydów, które odbywały się z Wrocławia do niemieckich nazistowskich obozów Auschwitz, Treblinka, Rygi, Piasków i Theresienstadt. W czasie II wojny światowej w Bolesławcu utworzono dwie filie obozu koncentracyjnego Gross Rosen – w jednej z nich – AL Bunzlau I przy ul. Staroszkolnej – przebywali więźniowie żydowscy.

Po II wojnie światowej Bolesławiec nie stał się miejscem zorganizowanego osadnictwa żydowskiego. W latach 40. XX w., z inicjatywy nielicznych bolesławieckich Żydów, jedna z miejskich ulic otrzymała nazwę „Bohaterów Getta”.

Opis

Już w 1814 r. Żydzi zamieszkujący Bolesławiec zostali zobowiązani do założenia miejsca pochówków. Zakup gruntu od Korony Śląskiej pod założenie cmentarne nastąpił 28 lutego 1816 roku. Cmentarz żydowski w Bolesławcu został założony u zbiegu obecnych ulic Komuny Paryskiej i Jeleniogórskiej (niemiecka lokalizacja – Löwenbergstraße), a pierwszy pochówek odbył się na nim rok później. Cmentarz od 1816 r. otoczony był kamiennym murem wybudowanym przez mistrza murarskiego Gottloba Zahna. Rok później Moritz Zaller, Meier Schindlower i Israel Hülse przekazali fundusze na budowę domu przedpogrzebowego. W 1824 r. cmentarz został obsadzony lipami, wkrótce wybudowano na nim dom przedpogrzebowy. Nekropolia była dwukrotnie powiększana – w latach 1870 i 1927 (od strony ówczesnej Löwenbergerstraße). Ostatnich pochówków dokonano na nim prawdopodobnie w 1938 roku.  

Od 1924 r. przy Gminie Synagogalnej działało tradycyjne bractwo pogrzebowe – Chewra Kadisza, którego celem było udzielanie pomocy w przypadku choroby i śmierci, a także organizacja pochówków. Na początku lat 30. XX w. organizacja liczyła 23 członków, a jej przewodniczącym był Emil Ruppin.

W latach 40. XX w. cmentarz żydowski w Bolesławcu został przejęty przez przymusowy związek dla Żydów w Niemczech pod nazwą Zrzeszenie Żydów w Niemczech (Reichsvereinigung der Juden in Deutschland). W 1942 r. organizacja ta – pod naciskiem policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa została zmuszona do sprzedaży cmentarzy żydowskich w poszczególnych miejscowościach. W Bolesławcu do rozmów przystąpiono w 1943 r.; wówczas kierownik miejscowego okręgowego urzędu skarbowego zaproponował sprzedaż nieruchomości miastu Bolesławiec. Cmentarz został wyceniony na kwotę 0,50 RM (Reichsmark) za 1 m kw. powierzchni, co przy 698 m kw. dawało kwotę 349 RM. Umowa została sfinalizowana dopiero 10 marca 1944 r., a miasto Bolesławiec zobowiązało się do poniesienia kosztów związanych z wyburzeniem muru cmentarnego i usunięciem zniszczonych nagrobków.

Po II wojnie światowej cmentarz nie był użytkowany, ponieważ w mieście mieszkały jedynie pojedyncze rodziny żydowskie. Jego likwidacja nastąpiła w latach 1963–1965 – zajmował wówczas powierzchnię 820 metrów kwadratowych, otoczony był kamiennym murem, a na jego terenie znajdowało się 128 grobów. Nekropolia została zlikwidowana na podstawie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Bolesławcu z 27 października 1965 r., która uzasadniła ten akt względami bezpieczeństwa – twierdzono, że mur cmentarny o wysokości 1,5 m zasłania kierowcom widoczność i może stać się przyczyną wypadków. Nie wiadomo, co stało się z nagrobkami, ale dwa z nich trafiły do Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, z czasem stając się częścią muzealnego lapidarium. Starszy z nagrobków, mający kształt tradycyjnej macewy, pochodzi z 1827 r. i znajdował się na grobie Meira Broina, syna Szlomo Zalmana. Drugi pochodzi prawdopodobnie z grobu Chawy (Chany lub Chai) Hiller, która zmarła w roku 1888. Obie macewy zostały poddane pracom konserwatorskim i znajdują się w bardzo dobrym stanie. Stanowią one jedyne pozostałości po cmentarzu żydowskim zniszczonym w latach 60. XX wieku.

Obecnie lokalizację cmentarza można określić jako róg ulic Komuny Paryskiej i Jeleniogórskiej – zajmuje on działkę nr 184, obręb Bolesławiec 11. Na terenie nekropolii mieści się skwer z ławkami i ścieżką prowadzącą przez pole grzebalne na osi wschód-zachód. Z elementów historycznych zachował się szpaler lip wzdłuż południowej granicy cmentarza.

Oprac. Tamara Włodarczyk