Osadnictwo nowożytne zaczęło się po edykcie tolerancyjnym Karola VI z 1813 roku. Dokument ten zezwalał Żydom na osiedlanie się na Śląsku po opłaceniu specjalnego podatku tolerancyjnego; wyłączono jednak z niego miasta: Prudnik, Głubczyce, Racibórz, Koźle, Opole i Nysę. Żydzi obchodzili ten przepis, osiedlając się na przedmieściach, gdzie rozwijali działalność handlową. W 1766 roku w Koźlu żyło 30 Żydów, w 1787 roku było ich 94, natomiast w 1790 roku – 98. W 1796 roku urządzono dom modlitwy.

Istotny impuls dla rozwoju społeczności dał tzw. edykt emancypacyjny z 1812 roku, zrównujący Żydów w Prusach z obywatelami chrześcijańskimi. W momencie wydania tego aktu w Koźlu mieszkało 19 rodzin żydowskich. 21 marca 1825 roku zakupiono dwupiętrowy budynek, w pomieszczeniach którego urządzono nowy dom modlitwy, który służył przez ponad 50 lat. W 1844 roku w Koźlu mieszkało 160 Żydów, w 1861 roku – 181, a w 1880 roku liczba ta osiągnęła 236. W latach 1883–1884 zbudowano nową synagogę. Powstały także dom gminny, rzeźnia rytualna i mykwa.

Przełom dziewiętnastego i dwudziestego stulecia charakteryzował się wzmożoną emigracją Żydów śląskich do większych ośrodków miejskich na terenie Niemiec. Wskutek wyjazdów w 1910 roku liczebność gminy spadła do 119 osób, a w 1932 roku gmina liczyła już tylko 80 osób.

Znaczące pogorszenie statusu ludności żydowskiej przyniosło dojście Adolfa Hitlera do władzy w Niemczech w 1933 roku. Wygaśnięcie konwencji polsko-niemieckiej z dniem 15 lipca 1937 roku spowodowało rozciągnięcie wszystkich antysemickich ustaw wydanych po 1933 roku w III Rzeszy na dawny obszar plebiscytowy; były wśród nich także rasistowskie tzw. ustawy norymberskie. W czasie tzw. nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku w Koźlu spalono synagogę oraz zdemolowano liczne nieruchomości należące do Żydów. Spis ludności z maja 1939 roku wykazał w mieście zaledwie 33 Żydów i 21 osób posiadających częściowe żydowskie pochodzenie. W czerwcu 1942 roku decyzją władz nazistowskich ostatnich kozielskich Żydów wywieziono do Gliwic.

Opis

Gmina żydowska w Koźlu, której członkowie korzystali pierwotnie z cmentarza w Białej, zatroszczyła się o założenie własne pole grzebalne po wydaniu edyktu królewskiego z 24 maja 1814 roku. 11 listopada 1814 roku zakupiono w tym celu działkę na gruntach wsi Dębowa, po zachodniej stronie szosy do centrum tej miejscowości, przy obecnej ulicy Głównej. Z formalnego punktu widzenia cmentarz stanowił enklawę należącą administracyjnie do miasta Koźla.

Najwcześniejsze zachowane metryki zgonu ludności wyznania mojżeszowego z miasta Koźla pochodzą z lat 1810–1812, kiedy cmentarz jeszcze nie istniał, oraz z lat 1821–1847; nie pozwala to ustalić danych pierwszych pochowanych. Tym bardziej, że brak też metryk tej grupy wyznaniowej z terenu całego powiatu kozielskiego. Obecnie najwcześniej ustaloną pochowaną znaną z imienia i nazwiska osobą jest Marcus Schütz, zmarły w 1818 lub 1819 roku, którego pogrobowy syn – również Marcus – zmarł 26 kwietnia 1822 roku w wieku 4 lat. Odnaleziony we wrześniu 2021 roku przez autora najstarszy zachowany nagrobek należy do trzyletniej dziewczynki o nieznanych personaliach niemieckich i żydowskim imieniu Fejga, zmarłej 30 stycznia 1826 roku.

W 1822 roku w północno-wschodnim narożniku cmentarza wzniesiono dom przedpogrzebowy, który w 1872 roku zastąpiony został nowszym obiektem. W 1864 roku niemal całkowicie zapełniony teren nekropolii został poszerzony, dzięki czemu jej powierzchnia osiągnęła ostatecznie 2885 metrów kwadratowych. W tym samym roku całość otoczono nowym ogrodzeniem, zastąpionym w 1912 roku kutymi przęsłami na betonowej podmurówce.

Cmentarz w Dębowej był miejscem spoczynku nie tylko Żydów z Koźla, ale także zamieszkałych m.in. w Starym Koźlu, Kędzierzynie, Kobylicach i Reńskiej Wsi. Teoretycznie mógł być użytkowany do czerwca 1942 roku – do chwili wywózki kozielskich Żydów wywieziono do Gliwic. Przez kilka miesięcy przed tą deportacją mieli oni mieszkać w zabudowaniach cmentarnych. Obecnie za najpóźniej pochowaną osobę uznać należy siedemdziesięciosześcioletniego kupca Salo Friedmanna, zmarłego 16 kwietnia 1937 roku w Koźlu.

4 lipca 1939 roku nekropolia przeszła na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, które na tym terenie reprezentowało biuro lokalne w Gliwicach, natomiast 10 czerwca 1943 roku została przejęta przez gestapo i oddana w zarząd okręgowemu urzędowi skarbowemu. W czerwcu 1940 roku nie stwierdzono na niej żadnych zniszczeń. W drugiej połowie 1941 roku zdemontowano metalowe przęsła ogrodzenia, a w ich miejsce wprowadzono ogrodzenie z drutu. Była to najprawdopodobniej jedyna ingerencja władz w strukturę cmentarza, który przetrwał II wojnę światową w niemal nienaruszonym stanie.

Po przyłączeniu tych terenów do Polski, nekropolia została przejęta przez Skarb Państwa jako mienie poniemieckie i opuszczone. Według relacji Romualda Żabickiego, w 1950 roku wciąż znajdowały się na nim nagrobki z czarnego granitu i marmuru ze złoconymi inskrypcjami. Odległość od zabudowań i peryferyjna lokalizacja umożliwiły jego łatwą i bezkarną dewastację. Z jego terenu systematycznie wywieziono większość nagrobków, a te wykonane z lepszej jakości materiałów sprzedawane były kamieniarzom do ponownego wykorzystania. W 1980 roku ówczesne władze miasta podjęły próbę uporządkowania cmentarza. Nie zatrzymało to jednak dalszych kradzieży i dewastacji nekropolii.

Mimo kilku prób porządkowania terenu cmentarza w ostatnich latach przez społeczników, dopiero działania podjęte w 2020 roku przez wójta Tomasza Kandziorę doprowadziły do konkretnych efektów. Bez wątpienia nowe ogrodzenie, regularne koszenie i organizowane co jakiś czas akcje porządkowe powstrzymały dalszą degradację tego terenu.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.