Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

Adres
Nowe, Garbuzy

Lokalizacja
woj. kujawsko-pomorskie, pow. świecki, gm. Nowe - miasto

Żydzi zaczęli napływać do Nowego (niem.Neuenburg) od lat 80.XVIII wieku.Osiedlali się w jednej z kolonii podmiejskich.

Obszar ten w 1840 r. włączono w granice miasta jako „nową piątą dzielnicę”. Niezależnie od zmian granic administracyjnych, jakie miały miejsce w ciągu XIX w., w 1800 r. mieszkający w kolonii podmiejskiej Żydzi zaczęli zasiedlać Nowe. W 1812 r. na przedmieściach mieszkało 48 rodzin żydowskich, w 1831 r. stanowili zbiorowość liczącą już 293 osób (12% ogółu ludności), w 1849 r. – 313, w 1868 r. – 470 (10,2%). Następnie społeczność zaczęła się zmniejszać: w 1885 r. – 270 (5,7%), w 1895 r. – 213 (4,2%), w 1905 r. – 167 (3,2%), w 1910 – 141 r. (2,7%). 

W pierwszej połowie XIX w. ukształtowała się gmina żydowska. Obejmowała  swoim zasięgiem tylko granice miasta. Posiadała cmentarz i synagogę. Synagogę oddano do użytku w 1847 roku. W połowie lat 30. XX w. wymagała kapitalnego remontu, który przeprowadzono do 1938 roku. W 1939 r. jej wartość wyceniono na 6000 zł, a majątek ruchomy gminy wynosił w tym okresie 1000 zł.

Duże zmiany przyniosło włączenie Nowego do odrodzonego państwa polskiego. W 1921 r., wskutek licznych wyjazdów, było tu tylko 31 Żydów (0,8%), ale następnie liczebność zaczęła rosnąć: w 1927 r. – 67, w 1934 r. – 81, w 1937 r. – 84. Przyczyną tych zmian było podjęte po 1920 r. osadnictwo Żydów z różnych części ziem polskich. W 1927 r. miejscowych, autochtonicznych Żydów niemieckich (m.in. rodziny Meyerów, Baumannów, Hermannów, Ellianów) było na w Nowem tylko 15, a napływowych – 52. 50 osób przyjechało z województw łódzkiego, lubelskiego i kieleckiego. Między obu grupami występowały rozmaite tarcia na tle kulturowym, językowym, religijnym i ekonomicznym. Spory te zostały przeniesione na grunt gminy w Świeciu nad Wisłą, gdyż w 1932 r. gmina w Nowem została zniesiona, po czym włączona do Świecia razem z gminą w Gniewie. W latach 30. XX w. w Nowem mieszkały rodziny: Motela Berkina, Motela Blaufuksa, Mendla Dajcha, Izydora Hermanna, Wolfa Gerttera, Samuela Meyera, Mojżesza Rottermanna, Markusa Siebrosa, Dawida Stopnickiego, M.G. Szafiera, Hersza Terkeltauba, Dawida Wajcfelda, Lejzora Wajcfelda, Juliusza Wertzuera, Hersza Widawskiego, Hirsza Piotrowskiego.

Z dniem 1 lipca 1938 r. w Nowem zrezygnowano z zatrudniania rzezaka Mojżesza Rottermana. Po jego zwolnieniu korzystano z usług rzezaka i kantora ze Świecia Szymona Rogozińskiego. Nie zatrudniano także rabina ani innych urzędników gminnych. Doraźnie korzystano z usług rabina z Grudziądza, zgodnie z modelem wypracowanym jeszcze za czasów pruskich. W międzywojniu rabinem grudziądzkim był Abraham Bromberg. 

Po wybuchu wojny w 1939 r. Żydzi z Nowego w większości uciekli jeszcze przed wkroczeniem Niemców do miasta. Ci, którzy pozostali, zostali aresztowani i osadzeni w miejscowym więzieniu. Zginęli w lasach koło Mniszka i w Grupie.

Cmentarz żydowski w Nowem założono na wysokiej skarpie na krawędzi pradoliny Wisły przy ul. Garbuzy 20 (działka 1156/1; być może także działki 1155/2 i 1155/3). Jego początki sięgały najprawdopodobniej początku lat 20. XIX w., obejmował powierzchnię od 0,23 do 1 hektara (różne dane). Posiadał trzy kwatery, rozdzielone zachowanymi alejami lipową i jesionową. Istniał też dom przedpogrzebowy – jest to zachowany obiekt przy ul. Garbuzy 18, obecnie mieszkalny. Wartość cmentarza w 1939 r. oszacowano na 600 złotych. 

Cmentarz został zniszczony przez Niemców w okresie okupacji w latach II wojny światowej. W 1940 r. nagrobki wykorzystano do utwardzenia drogi w kierunku Gdańska. Pozostałości były widoczne przez szereg lat po wojnie. Jeszcze w 1998 r. były dwie macewy, z inskrypcjami w językach hebrajskim i niemieckim (jedna małżeństwa Samuela i Sophii Jachmanów) oraz betonowy słupek z datą „1938”. Obecnie teren cmentarza jest uprawiany rolniczo, jedynie niewielki fragment na szczycie wzgórza, o powierzchni ok. 0,02 ha, pozostawiono w formie zdziczałej.