Nowożytne osadnictwo żydowskie zaczęło się po edykcie emancypacyjnym z 1812 roku. 26 września 1847 r. powstała samodzielna gmina żydowska. Na jej czele stanął kupiec Dawid Glogauer.

W 1872 r. powstał Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych, w skład którego weszła niemodlińska gmina żydowska. W 1880 r. liczebność tutejszej gminy żydowskiej osiągnęła maksimum. Spis z 1890 r. podaje liczbę 84 Żydów.

Na przełomie XIX i XX w. społeczność jednak przestała praktycznie istnieć wskutek emigracji do większych ośrodków. W 1925 r. w mieście zostało już tylko 3 Żydów, a 28 kwietnia 1928 r. Gmina Synagogalna w Niemodlinie została zlikwidowana, a jej majątek przekazany gminie w Opolu. Nazistowski spis ludności z maja 1939 r. wykazał w mieście 1 Żydówkę oraz 4 osoby o częściowym żydowskim pochodzeniu. Ostatnia pozostała w Niemodlinie Żydówka w grudniu 1942 r. trafiła przez Opole do getta Theresienstadt.

Opis

W 1823 r. założony został cmentarz żydowskiej gminy wyznaniowej w Niemodlinie, jedna z najmniejszych nekropolii wyznawców judaizmu w granicach Śląska. Zlokalizowano go na trójkątnej działce o pierwotnej powierzchni 28,60 arów, położonej na gruntach ówczesnej podmiejskiej wsi Wesele, po wschodniej stronie szosy do Nysy, a obecnej ulicy Bohaterów Powstań Śląskich.

Do marca 1823 r. miejscowi Żydzi użytkowali cmentarz położony w Białej. Jako pierwszy na nowo powstałej nekropolii spoczął handlarz Moses Jacob Stiebel, zmarły w Niemodlinie 26 maja 1823 r., w wieku 30 lat. Wiadomo, że grzebano na nim jeszcze współwyznawców zamieszkałych we wsi Lipowa. Przypuszczalnie spoczęło na nim nie więcej jak 100 osób. Ostatnią pochowaną osobą był radca sanitarny dr Max Boss, zmarły 22 grudnia 1925 r., w wieku 64 lat.

Nie wiadomo, kiedy dokładnie zbudowano istniejący do dzisiaj w północnej części nekropolii dom przedpogrzebowy. W 1877 r. na pewno istniał w tym miejscu jakiś budynek. Teren ujęto też ceglanym ogrodzeniem z kutymi przęsłami, którego stylistyka sugeruje, że powstało na przełomie XIX i XX wieku.

28 kwietnia 1928 r. w związku z likwidacją gminy niemodlińskiej, cmentarz przeszedł na własność gminy w Opolu, która w miarę swoich możliwości utrzymywała na nim porządek oraz opłacała stróża, który zajmował część mieszkalną domu przedpogrzebowego. 4 lipca 1939 r. nekropolia przeszła na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, które na tym terenie reprezentowało biuro lokalne w Gliwicach, natomiast 10 czerwca 1943 r. zajęta została przez gestapo i oddana w zarząd okręgowemu urzędowi skarbowemu.

Na początku II wojny światowej na cmentarzu pochowano zmarłych w miejscowym lazarecie polskich jeńców wyznania katolickiego, których później ekshumowano, a także jeńców polskich wyznania mojżeszowego. Do sierpnia 1941 r. na jego terenie nie odnotowano żadnych celowych zniszczeń, poza spowodowanymi przewróconym w trakcie burzy drzewem.

3 kwietnia 1940 r. sprzedano za kwotę 300 marek wolną i dzierżawioną już część cmentarza o powierzchni 24,80 arów – czyli niemal 87% jego terenu – maszyniście Hermannowi Schulterowi i jego żonie Paulinie z domu Hoch z Wesołej. W połowie sierpnia 1941 r. Schulter wystąpił z propozycją wykupienia dalszej części działki cmentarnej wraz ze znajdującymi się tam zabudowaniami, jedynie z wyjątkiem części, na której znajdowały się groby. Negocjacje zakończyły się brakiem kompromisu. Ze względu na uzyskaną niesatysfakcjonującą wycenę budynku – znacznie zaniżoną w stosunku do rzeczywistej wartości – oraz uwzględniając istniejące ryzyko pozbawienia znajdującego się w nim mieszkania sióstr Politze, córek poprzedniego dozorcy, które po jego śmierci za niewielkie wynagrodzenie opiekowały się cmentarzem, w maju 1942 r. zdecydowano się wstrzymać z dalszymi posunięciami. Ostatecznie cmentarz przetrwał do 1945 r. praktycznie nienaruszony.

Dopiero po II wojnie światowej pozostawiony bez opieki cmentarz uległ stopniowej degradacji. Obecnie na jego terenie nie zachował się żaden nagrobek. Na początku XX w. istniały jeszcze obramowania kilku grobów. Zachował się natomiast fragment ogrodzenia oraz dom przedpogrzebowy, które w ostatnich latach wraz z terenem cmentarza zostały osobliwie – łagodnie rzecz ujmując – przekształcone przez nowego właściciela terenu.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.