Nowożytna obecność rozpoczęła się ok. 1790 roku, ale impulsem do silniejszego rozwoju stał się dopiero tzw. edykt emancypacyjny z 1812 roku. W momencie wydania tego aktu w Pyskowicach mieszkały 32 rodziny żydowskie. 23 czerwca 1822 roku w wielkim pożarze miasta spłonęła miejscowa synagoga, na miejscu której wzniesiono nową, murowaną.

Spadek liczebności społeczności przypadł na przełom dziewiętnastego i dwudziestego stulecia. Przyczyną była migracja ekonomiczna do większych ośrodków miejskich na terenie Niemiec, a w latach 20. XX wieku – także zmiany geopolityczne. W 1905 roku w mieście mieszkało 132 Żydów (2,7% ogółu mieszkańców), w 1926 roku – 93 (1,4%).

Ostatni etap przypadł na rządy nazistów w Niemczech po 1933 roku, a zwłaszcza na okres po 1937 roku, gdy społeczność w Pyskowicach utraciła ochronę gwarantowaną przez konwencję polsko-niemiecką z 1922 roku. Zaczęły wówczas obowiązywać tzw. ustawy norymberskie, a podczas tzw. nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku w Pyskowicach spalono synagogę oraz zdemolowano kilka nieruchomości należących do Żydów. Już w okresie wojny ostatni Żydzi z Pyskowic zostali wywiezieni do gett w Zagłębiu Dąbrowskim. Część trafiła najprawdopodobniej do komór gazowych niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

Opis

W połowie kwietnia 1830 roku na terenie ówczesnej wsi Zaolszany powstał cmentarz żydowskiej gminy wyznaniowej w Pyskowicach. Wcześniej zmarli z tego terenu grzebani byli w Wielowsi.

Nekropolia została założona na gruncie o nieregularnym kształcie o łącznej powierzchni 59,5 arów, położonej na południe od skrzyżowania obecnych ulic Zaolszany i Wrzosowej. Na przestrzeń grzebalną wyznaczono w głębi działki część o wielkości 0,2 ha, której nadano kształt prostokąta. Wzdłuż wschodniej granicy stworzono też ścieżkę dojazdową.

Ze względu na brak zachowanych dzisiaj metryk zgonu ludności wyznania mojżeszowego miasta Pyskowice z lat 1813–1847, nie ma możliwości ustalenia, kim była pierwsza pochowana cmentarzu osoba. Znane są natomiast zgony Żydów z terenów wiejskich, podlegających pyskowickiej gminie żydowskiej; najwcześniej udokumentowaną znaną osobą, która znalazła wieczny spoczynek w Zaolszanach był dwudziestoczterodniowy Albert Holländer, zmarły 20 października 1830 roku w Dolnym Dzierżnie. Najstarszy istniejący nagrobek – wyłącznie hebrajskojęzyczny – wieńczy grób mężczyzny o nieznanych personaliach niemieckich, noszącego hebrajskie imię Jehuda, zmarłego 1 kwietnia 1833 roku.

W związku z zapełnieniem – najprawdopodobniej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku – teren cmentarza został powiększony w kierunku północnym o przestrzeń o powierzchni mniej więcej 0,25 ha, poprzez co uzyskał on ostateczną wielkość zbliżoną do 0,5 hektara. Wówczas całość otoczono kutym ogrodzeniem na podmurówce z cegły klinkierowej, a przy drodze zbudowano istniejący do dzisiaj dom przedpogrzebowy na planie prostokąta.

Na pyskowickim cmentarzu spoczęło co najmniej 400 osób. Ostatnim znanym pogrzebanym był Louis Perl, zmarły 19 stycznia 1941 roku w wieku 78 lat.

4 lipca 1939 roku nekropolia przeszła na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech. Do czerwca 1940 roku nie stwierdzono na niej żadnych celowych zniszczeń. Na początku listopada 1941 roku zlecono przebudowę budynku domu przedpogrzebowego w celu pomieszczenia w nim pozostałych jeszcze w mieście Żydów, którzy decyzją burmistrza do 30 listopada 1941 roku musieli opuścić swoje dotychczasowe mieszkania. Zapewne już na początku 1943 roku na potrzeby wojska zdemontowano wszystkie elementy żelazne, począwszy od przęseł ogrodzenia, po płotki z pól grobowych.

10 czerwca 1943 roku teren cmentarza został skonfiskowany przez gestapo i oddany w zarząd okręgowemu urzędowi skarbowemu. Do tego czasu nie udało się sprzedać żadnej jego części, wliczając w to także otaczające go od południa i zachodu tereny niegrzebalne. Mimo braku ogrodzenia, przetrwał do 1945 roku w dobrym stanie.

Po II wojnie światowej pozostawiony bez opieki cmentarz ulegał stopniowej degradacji. Skradziono liczne nagrobki z cennych materiałów. Dom przedpogrzebowy zaadaptowano na potrzeby zakładu tapicerskiego, który funkcjonował do 2007 roku. W 1988 roku przeprowadzono pierwsze prace porządkowe, którym towarzyszyło wystawienie pomnika na zborowej mogile Żydów rozstrzelanych w Pyskowicach w 1945 roku.

W ostatnich latach na cmentarzu także przeprowadzono, które poprawiły jego stan. Do dziś zachowało się ok. 150 nagrobków, dom przedpogrzebowy (w stanie ruiny), fundament ogrodzenia (o wysokości około 20–30 cm), pozostałości muru ceglanego oraz starodrzew.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.