11 lipca 1868 roku Królewska Huta uzyskała prawa miejskie. Przyłączono do niej w całości lub części kilka gmin sąsiednich, w tym Łagiewniki Górne, w których także funkcjonowała niezależna Gmina Synagogalna. Tym samym nowo powstałe miasto stało się też siedzibą gminy żydowskiej, co potwierdzono dokonaniem w czerwcu 1869 roku odpowiednich zmian w statucie. W 1874 roku zbudowano synagogę.

Po zakończeniu I wojny światowej i odrodzeniu państwa polskiego większość górnośląskich Żydów zdecydowanie opowiedziała się po stronie niemieckiej. W czerwcu 1922 roku Królewska Huta znalazła się jednak w granicach Polski, co nasiliło proces emigracji miejscowych Żydów. Na ich miejsce zaczęli przybywać Żydzi w większości pochodzący z Zagłębia Dąbrowskiego, ale także z terenów dawnego Królestwa Kongresowego. Nowo przybyli napotykali na trudności i niechęć Żydów niemieckich. W 1934 roku zmieniono nazwę miasta na Chorzów.

Po wybuchu II wojny światowej, w grudniu 1939 r. Niemcy zmusili większość Żydów do opuszczenia Chorzowa i przeniesienia się głównie do Dąbrowy Górniczej. Przed końcem 1939 r. okupanci spalili i rozebrali tutejszą synagogę. 15 czerwca 1940 r. większość chorzowskich Żydów deportowano do Olkusza. Pozostałych wywieziono do Jaworzna. Następnie wszyscy zostali wywiezieni do niemieckiego nazistowskiego obozu KL Auschwitz-Birkenau.

Po zakończeniu II wojny światowej Chorzów ponownie znalazł się w granicach Polski. Stało się miejscem, w którym osiedlili się Żydzi polscy. Początkowo posiadali własną kongregację, a po jej likwidacji zaczęli formalnie podlegać kongregacji w Katowicach.

Opis

Wszelkie niezbędne pozwolenia na założenie cmentarza w Królewskiej Hucie uzyskano w 1864 roku. Teren pod niego zakupiono na południe od centrum miejscowości, przy Ziegeleistrasse, późniejszej Zietenstrasse, a obecnej ulicy Krzywej. Cmentarz wytyczono poza terenem zabudowanym na działce w kształcie zbliżonym do kwadratu o powierzchni 3500 metrów kwadratowych. Całość ujęto ogrodzeniem, a od strony ulicy wzniesiono dom przedpogrzebowy, zastąpiony w 1898 roku nowszym obiektem.

Cmentarz został otwarty do celów grzebalnych na początku 1867 roku. Wiele informacji na jego temat dostarcza zachowany rejestr pochówków, powstały jednak wtórnie na początku XX wieku, zapewne na podstawie wcześniej prowadzonej dokumentacji, a później na bieżąco uzupełniany o kolejne wpisy. Jako pierwsza figuruje w nim pięciotygodniowa Rosalie Loewe, według rejestru zmarła 17 stycznia 1867 roku w Królewskiej Hucie, natomiast w rzeczywistości – co ustalono na podstawie metryki zgonu – 19 stycznia 1868 roku w Siemianowicach. Wobec tej pomyłki za pierwszą pochowaną należy uznać wpisaną pod numerem drugim trzyletnią Johannę (Handel) Berger, zmarłą – zarówno wedle metryki, jak i rejestru – 6 marca 1867 roku w Królewskiej Hucie.

W związku z niemal całkowitym zapełnieniem, cmentarz rozszerzono w głąb terenu w kierunku południowo-zachodnim, dzięki czemu uzyskał ostateczną wielkość 0,8 ha i kształt wydłużonego prostokąta. Według rejestru w starej części do 1939 roku pogrzebano 948 osób, natomiast nową zaczęto użytkować w marcu 1915 roku i przez kolejne 25 lat spoczęło tam 421 osób. Jako ostatnia do rejestru wpisana została Marie Hadda z Lipin, zmarła 6 marca 1940 roku w wieku 77 lat.

Podczas II wojny światowej cmentarz nie został zdewastowany. W 1945 roku znajdował się w stanie dobrym, choć mocno zaniedbanym.

Po 1945 roku cmentarz ponownie wykorzystywany był do celów pochówkowych – ostatni pogrzeb odbył się w 1954 roku. Do 1949 roku w domu przedpogrzebowym (wyburzonym w 1964 roku) mieszkała opiekująca się nekropolią rodzina żydowska. W kolejnych latach jego stan ulegał stopniowej degradacji, do czego przyczynili się także okoliczni mieszkańcy.

W 1972 roku władze miejskie Chorzowa wydały decyzję o likwidacji cmentarza. Na przełomie lutego i marca 1973 roku ekshumowano szczątki 32 zmarłych, które złożono na cmentarzu żydowskim w Bytomiu. W trakcie prac usunięto wszystkie nagrobki, a teren cmentarza zniwelowano i uporządkowano, urządzając na nim istniejący do dzisiaj park. W 2006 roku miejsce to upamiętniono pomnikiem w kształcie macew.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.