Już w XIII w. zorganizowana była tu gmina żydowska (kahał), jedna z najznaczniejszych w Wielkopolsce i na ziemiach polskich. Żydzi zarządzali królewską mennicą, o czym świadczą monety, tzw. brakteaty (wybijane jednostronnie na cienkiej blaszce, typowe dla średniowiecza), z napisami w języku hebrajskim, niewątpliwie bite przez żydowskich mincerzy.

Jednym z najważniejszych wydarzeń w dziedzinie początków żydowskiego osadnictwa w Polsce było nadanie w 1264 r. przez księcia Bolesława Pobożnego tzw. Statutu Kaliskiego, tj. przywileju określającego w punktach kwestie dla Żydów szczególnie istotne. Statut był szczególnym dokumentem, który zapewniał pełne bezpieczeństwo Żydom, ich wspólnotom i majątkom. Tekst, składający się z wielu paragrafów i klauzul, odzwierciedlał wrażliwość władcy na potrzeby małej grupy poddanych. Określił ich status prawny jako ludzi wolnych, bezpośrednio podległych księciu i przez niego sądzonych. Gwarantował ochronę życia i mienia oraz prawo do posiadania synagog i cmentarzy. Unormował działalność zawodową – handlową i kredytowo-pieniężną oraz zabezpieczał przed samowolą chrześcijańskich sąsiadów. Bolesław Pobożny zabronił posądzać Żydów o używanie krwi chrześcijańskich dzieci do celów rytualnych, ponieważ judaizm zakazuje używania jakiejkolwiek krwi. Co więcej, orzekł, iż każdy chrześcijanin, który fałszywie oskarży Żyda o tę zbrodnię, ma ponieść taką samą karę, jaką otrzymałby ów Żyd, gdyby wysunięte pod jego adresem zarzuty okazały się prawdziwe. W 1364 r. na ręce kaliskiego Żyda, Falkena, król Kazimierz Wielki złożył potwierdzenie praw dla wszystkich Żydów zamieszkujących ziemie polskie. Na podkreślenie zasługuje fakt, że Statut był najbardziej znaczącym dokumentem wydanym dla Żydów w dawnej Polsce, świadczącym o poszanowaniu odmienności religijnej i wyznaniowej. Wraz z wprowadzonymi później uzupełnieniami, normował stan publiczno-prawny tej społeczności do końca istnienia I Rzeczypospolitej.

W połowie XIV w. istniała w Kaliszu dzielnica żydowska, której centralnym punktem była synagoga. Zezwolenie na jej budowę wydał król Kazimierz Wielki w 1358 r. Najstarsza świątynia była zapewne drewniana, ale jej dokładana lokalizacja nie jest znana. Gmina dopiero w 1659 r. wykupiła plac na tzw. Rozmarku, gdzie postawiono synagogę murowaną. W 1555 r. król Zygmunt August zagwarantował kaliskim Żydom prawo prowadzenia swobodnego handlu, zaś w 1676 r. Jan III Sobieski w obecności władz administracyjnych potwierdził ważność Statutu Kaliskiego.

Dzielnicę żydowską ze względu na jej ciasną zabudowę trawiły częste pożary. Do najtragiczniejszych należała pożoga, która w 1792 r. spustoszyła całe miasto. Spłonęła wówczas bożnica oraz wszystkie domy w żydowskiej części miasta.

Możliwość zamieszkiwania na obszarze całego miasta spowodowała w II połowie XIX w. wzrost liczebności Żydów w Kaliszu – w 1875 r. stanowili 45% ogółu mieszkańców.

W drugiej połowie XIX w. kaliscy Żydzi przejawiali na ogół sympatie niepodległościowe. Przykładem takiej postawy może być uroczysta modlitwa w intencji arcybiskupa Antoniego Fijałkowskiego, metropolity warszawskiego, wykazującego się zdecydowaną postawą wobec władz rosyjskich w czasie manifestacji patriotycznych, która miała miejsce 14 października 1861 r. w synagodze. W 1863 r. Żydówki kaliskie wyhaftowały chorągiew bojową dla powstańców walczących na tym terenie, z napisem „Walecznym braciom Polakom od Polek-Izraelitek z Kalisza”.

W dwudziestoleciu międzywojennym handel i rzemiosło żydowskie rozwijały się prężnie. W mieście działała także spółdzielczość żydowska, która nabrała rozmachu w czasie kryzysu gospodarczego, w latach 1929–1932, ale czas jej największego rozwoju przypadał na lata 1935–1939.

Po wybuchu II wojny światowej część ludności żydowskiej Kalisza ruszyła pieszo do pobliskich miast – Błaszek, Warty, Sieradza. Zamożniejsi udali się do Łodzi i Warszawy. W pierwszych dniach wojny co najmniej 20% żydowskich mieszkańców Kalisza opuściło miasto. W drugiej połowie września większość uchodźców żydowskich powróciła do domów.

Przemoc niemiecka w stosunku do Żydów zamieszkujących Kalisz rozpoczęła się z chwilą wkroczenia oddziałów Wehrmachtu do miasta. Był to jedynie tylko wstęp do tego, co już wkrótce miało spotkać tych ludzi – wysiedlenie i Zagłada. Już w pierwszych tygodniach okupacji pojawiły się pierwsze zarządzenia dyskryminujące Żydów.

Hitlerowski plan „oczyszczenia” ziem wcielonych do Rzeszy przewidywał usunięcie w okresie od listopada 1939 r. do lutego 1940 r. wszystkich Żydów do Generalnego Gubernatorstwa. Od 10 listopada nastąpiły masowe wysiedlenia Żydów. Akcja wysiedleńcza Żydów trwała do 14 grudnia. Wysyłano ich pociągami do miast Generalnego Gubernatorstwa, głównie Lubelszczyzny i Podlasia. Kaliscy Żydzi zostali wcieleni do miejscowych gett i podzielili los tamtejszych społeczności żydowskiej – ginęli w obozie zagłady w Bełżcu, część w Sobiborze. W 1940 r. w Warszawie znalazło się około 6830 kaliskich Żydów – większość zginęła w komorach gazowych niemieckich nazistowskich obozów zagłady Treblinka i Birkenau. Szacuje się, że w 1940 w Kaliszu pozostało 612 Żydów, zaś w rok później zaledwie 430. Na terenie miasta przeprowadzano kolejne akcje eksterminacyjne. Na początku maja 1942 r. w getcie przebywało już tylko 150 osób. Jego likwidację przeprowadzono w lipcu 1942 r., wywożąc pozostałych przy życiu do getta w Łodzi

Latem 1945 r. powołano Komitet Żydowski. Do 1946 r. zarejestrowało się w nim 2225 osób. W latach 1946–1947 w ramach repatriacji ze Związku Radzieckiego przyjechało jeszcze około 150 osób, którym udało się tam przeżyć wojnę. Jednak większość ocalałych przybywała do Kalisza tylko po to, aby sprawdzić, kto z rodziny i przyjaciół przeżył Zagładę, załatwiano sprawy majątkowe i wyruszano dalej w Polskę lub w świat, w poszukiwaniu miejsca na nowy dom.

Opis

Stary cmentarz żydowski w Kaliszu powstał pomiędzy 1285 a 1287 r., przy zbiegu obecnych ulic Nowy Świat, Handlowej i Skalmierzyckiej. W 1287 r. książę Przemysław II potwierdził transakcje zakupu gruntu na cmentarz. Sporządzono wówczas dokument o treści: „W imię Pańskie Amen. My, Przemysław II, z łaski Bożej książę Polski, pragniemy podać do wiadomości wszystkich, którzy niniejsze pismo do rąk dostaną, że Rupinjusz, syn Jaśka, i Żydzi kaliscy zawarli układ i stawiwszy się przed nami, zeznali z wolnej i nieprzymuszonej woli, że Rupinjusz zapisał swoją dziedziczną górę, położoną na granicy swego majątku dziedzicznego Podgórze, obok gruntów naszego dziedzictwa Mały Dobrzec, starszym Żydom kaliskim i całej ich społeczności na cmentarz dla nich, za cenę wiecznej opłaty 9 talentów pieprzu i 2 szafranu. Wspomniani zaś Żydzi i ich przyszli potomkowie zapisali wspomnianemu Rupinjuszowi i posiadaczom jego dziedzictwa na każdy św. Marcin wymienioną opłatę pod egzekucją i karą pana wojewody. Gdyby zaś zaniedbali opłacania czynszu, wspomniany Rupinjusz może swobodnie użytkować swoją górę, bez sprzeciwu Żydów, przy czym żadne przedawnienie nie może mu zaszkodzić. Tego wszystkiego wspomniane strony zobowiązały się dotrzymać, a My potwierdzamy i nadajemy moc prawną niniejszym pismem”.

Cmentarz pełnił funkcje grzebalne nieprzerwanie aż do czasów II wojny światowej. Należał niewątpliwe do najstarszych nekropolii żydowskich na ziemiach polskich.

Został zniszczony w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej. W latach czterdziestych XX w. Niemcy rękoma angielskich jeńców usunęli liczące setki lat macewy. Cześć z nich wykorzystali do wyłożenia skarpy rzecznej Kanału Rypinkowskiego, inne użyli ich do utwardzenia ulic – np. obecnej ul. Kościuszki.

W latach 60. XX w. na części terenu zajmowanego przed wojną przez cmentarz powstało osiedle mieszkaniowe, stacja Pogotowia Ratunkowego oraz Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla młodzieży niepełnosprawnej. Przy Ośrodku znajdują się plansze informujące o historii tego miejsca.

W latach 80. XX w. Fundacja Nissenbaumów wydobyła nagrobki z brzegów skarpy. Po wielu perypetiach macewy i ich fragmenty przewiezione zostały na teren nowego cmentarza przy ul. Podmiejskiej.

W 2012 r. rozpoczęły się rozmowy pomiędzy Gminą Wyznaniową Żydowską we Wrocławiu a władzami Kalisza w sprawie przejęcia działki cmentarnej. Kaliski samorząd postanowił zakupić nowy budynek, do którego zostanie przeniesiony Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy; decyzja miała przyspieszyć proces restytucji.

W maju 2022 r. strony doszły do porozumienia, na podstawie którego Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP zrzeka się roszczeń do budynków dawnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego, budynków warsztatowych, budynków mieszkalnych i pozostałych nieruchomości zabudowanych. Związkowi została przekazana niezabudowana część terenu, którą Miasto przejmie w użyczenie. Ponadto miasto planuje utworzenie w miejscu dawnego cmentarza żydowskiego lapidarium.

W 2023 roku z inicjatywy Miasta Kalisza cmentarz został oznaczony pamiątkową tablicą w ramach prowadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa programu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczpospolitej Polskiej”.

Oprac. NID