W 1367 roku Żydzi zamieszkiwali ulicę Sukienniczą w pobliżu murów miejskich. Na rogu obecnych ulic Solnej i Leczniczej (dawniej Judengasse) stała także pierwsza synagoga z 1435 roku. W 1379 roku Żydzi zamieszkiwali część miasta położoną na zachód od rynku. Średniowieczna obecność żydowska w Raciborzu zakończyła wraz z otrzymaniem na początku XVI wieku przywileju króla Czech Władysława de non tolerandis Judaeis. 1 stycznia 1510 roku książę raciborski Walentyn Garbaty wydał przywilej nakazujący wszystkim Żydom opuścić Racibórz.

Nowożytne osadnictwo żydowskie rozpoczęło się dopiero po przejściu Śląska do Prus w 1742 roku. W 1796 roku w Raciborzu mieszkało już 30 rodzin żydowskich. Jeszcze bardziej intensywne osadnictwo nastąpiło po edykcie emancypacyjnym z 1812 roku. W 1825 roku zakupiono działkę pod budowę synagogi, którą otwarto w 1830 roku. W 1832 roku w Raciborzu żyło 376 Żydów, w 1847 – 777, w 1887 – 1200. W latach 1887–1889 zbudowano nową synagogę.

Racibórz uniknął fali emigracji Żydów ze Śląska na zachód Niemiec, nadto po plebiscycie pozostał w Niemczech, zgodnie z poglądami większości społeczności żydowskiej. Kryzys miejscowej wspólnoty zaczął się po objęciu władzy przez nazistów w 1933 roku, a zwłaszcza po ustaniu w 1937 roku ochrony konwencji polsko-niemieckiej z 1922 roku. Podczas tzw. nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku w mieście spalono synagogę oraz zdemolowano liczne nieruchomości żydowskie. Spis ludności z maja 1939 roku wykazał w mieście 309 Żydów. Wywózki z Raciborza do Generalnego Gubernatorstwa rozpoczęły się w lipcu 1942 roku. Wielu miejscowych Żydów trafiło też do getta Theresienstadt. Ludzie ci z reguły stali się ofiarami Zagłady.

Opis

Cmentarz żydowski w Raciborzu powstał w 1814 roku na gruncie zakupionym przez gminę żydowską na terenie ówczesnej Starej Wsi, położonej na północny zachód od miasta. Transakcję ostatecznie sfinalizowano w 1817 roku. Nekropolia zlokalizowana została po południowej stronie szosy do Głubczyc, późniejszej Leobschützerstrasse, a obecnej ulicy Głubczyckiej, na wzgórzu zwanym Wilczą Górą. Do tego czasu miejscowa społeczność korzystała z cmentarzy w Białej, Mikołowie, Osłobodze i Wielowsi.

Pierwszą udokumentowaną pochowaną na cmentarzu osobą była dwutygodniowa Pauline Peisker, zmarła 10 stycznia 1818 roku w Raciborzu. Pierwszą dorosłą osobą, a czwartą z kolei, która spoczęła na cmentarzu, była wdowa Malche Kallmann, zmarła 7 grudnia 1818 roku w wieku 76 lat. Najstarszy istniejący dzisiaj – i jeden z nielicznych zachowanych – nagrobek, a właściwie jego fragment, upamiętnia dwuipółletnią Cäcilię Friedländer, zmarłą 16 września 1823 roku w Raciborzu.

Po dwukrotnym powiększeniu w latach 1862 i 1880 terenu cmentarza w kierunku wschodnim i południowym, osiągnął on ostateczną wielkość 1,31 ha. W 1850 roku w jego północno-wschodniej części zbudowano dom przedpogrzebowy. Bramę wjazdową ulokowano przy ulicy Głubczyckiej, w bliskim sąsiedztwie ulicy Ignacego Fojcika. Wraz z okolicznymi działkami miejscowa gmina żydowska była w posiadaniu około 2,63 ha gruntów.

Poza osobami zamieszkałymi w mieście, na cmentarz stanowił także miejsce spoczynku dla Żydów zamieszkałych w kilku okolicznych wsiach. Należy przyjąć, że mogło spocząć na nim około 1500 osób. Ostatnią pochowaną osobą był dr Karl Cwiklitzer, zmarły 29 stycznia 1943 roku w wieku 71 lat.

4 lipca 1939 roku nekropolia przeszła na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, natomiast 10 czerwca 1943 roku została przejęta przez gestapo i oddana w zarząd okręgowemu urzędowi skarbowemu. Do stycznia 1945 roku cmentarz przetrwał w stanie praktycznie nienaruszonym. Po wojnie ulegał degradacji, ale jego całkowite zniszczenie nastąpiło dopiero w 1973 roku, gdy z polecenia władz miejskich zlikwidowano wszelkie elementy naziemne.

Obecnie na terenie cmentarza pozostała dawna brama wjazdowa z furtkami, fragmenty kilku uszkodzonych nagrobków oraz szereg kamiennych podstaw. Teren porasta starodrzew i bujna młodsza roślinność, która utrudnia dostęp do wielu części cmentarza.

W 2023 roku z inicjatywy Miasta Racibórz cmentarz został oznaczony pamiątkową tablicą w ramach prowadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa programu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczpospolitej Polskiej”.

Oprac. Sławomir Pastuszka