Historia

Puszczańska wieś, wzmiankowana już w XIII wieku, przez kilkaset lat wchodziła kolejno w obręb dóbr szeregu rodów rycerskich (szlacheckich) i magnackich. Prawa miejskie otrzymała dopiero u schyłku istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów z nadania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dokument został wydany w 1767 roku na prośbę ówczesnego właściciela Andrzeja Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego. Żydzi zaczęli osiedlać się w Żurominie w początkach XIX wieku, dopiero po rozbiorach Polski, pod rządami bardziej tolerancyjnie nastawionego wobec nich zaborcy pruskiego. Początkowo, także za czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (Królestwa Kongresowego), młoda społeczność podlegała gminie i dozorowi bóżniczemu w Kuczborku. Od lat 20. XIX wieku czyniono starania o uniezależnienie się i utworzenie własnego kahału. Ostatecznie niezależność miejscowa gmina żydowska uzyskała w 1843 roku — na ten rok datowano również najstarszą żuromińską synagogę. Pierwsze dwie tercje XIX wieku to okres szybkiego rozwoju społeczności, która w 1827 roku liczyła już ponad 400 członków (30% ogółu ludności), aby w przededniu powstania styczniowego wzrosnąć do prawie 600 osób (38%). Dzielnica żydowska ukształtowała się wokół obecnego placu Piłsudskiego. Ważnym źródłem dochodów żuromińskich Żydów w XIX wieku stał się handel zbożem i końmi, a także produktami przetwórstwa rolno-spożywczego, które docierały przede wszystkim do Gdańska. Wykorzystywano przy tym dogodne, pograniczne usytuowanie miasta.

Na przełom XIX i XX wieku datują się początki żydowskiego życia politycznego, którego największy rozwój nastąpił w okresie międzywojennym. Obok miejscowych oddziałów największych żydowskich ugrupowań (Aguda, Mizrachi, Bund, Syjoniści Ogólni, Poalej Syjon) powstało szereg lokalnych organizacji i instytucji, między innymi Biblioteka im. Grossera, Towarzystwo Zwalczania Analfabetyzmu, Biblioteka im. I. L. Pereca, Biblioteka im. B. Borochowa, Bank Ludowy, Bank Kupiecki, Kasa Samopomocy Społecznej. Największymi wpływami cieszyła się ortodoksyjna Aguda, która dominowała we władzach gminy. W latach 30. XX wieku wzrosło poparcie dla lewicowego Bundu, którego reprezentant zasiadł w 1936 roku w zarządzie, oraz środowisk syjonistycznych. W odrodzonej Polsce dwutysięczna społeczność żydowska stanowiła połowę mieszkańców miasta (48% w 1921 roku). Należała do niej przeważająca część warsztatów rzemieślniczych i sklepów (szewskich, spożywczych, z materiałami budowlanymi).

Po wybuchu drugiej wojny światowej i objęciu zachodniej Polski przez okupację niemiecką Żuromin został bezpośrednio wcielony do Rzeszy (rejencja ciechanowska Prus Wschodnich). Okupanci niezwłocznie przystąpili do burzenia żuromińskich synagog. W początkach listopada 1939 roku wszyscy Żydzi zostali przez Niemców wysiedleni z Żuromina. O świcie na dźwięk syreny strażackiej wszyscy w ciągu 10 minut mieli opuścić mieszkania (wypędzeniu towarzyszyła przygrywająca orkiestra wojskowa). Zostali skierowani do Nowego Dworu Mazowieckiego, a następnie do Warszawy. Część trafiła do obozu w Pomiechówku, a stamtąd w 1940 roku do różnych miejscowości w Generalnym Gubernatorstwie (Jadowo, Legionowo, Łomazy, Warszawa). Inna grupa, obok Żydów z Sierpca, Rypina, Raciąża, Bieżunia i Dobrzynia, znalazła się w 1940 roku w Szreńsku. Od wiosny 1941 roku władze rejencji zaprzestały wysiedleń do Generalnego Gubernatorstwa. Rozpoczęto koncentrację ludności żydowskiej w kilku większych gettach. Żydzi żuromińscy znaleźli się głównie w gettach w Ciechanowie i Mławie. W listopadzie 1942 roku ich więźniowie trafili do niemieckich nazistowskich obozów zagłady Treblinka II i Auschwitz-Birkenau.

Opis

Cmentarz żydowski w Żurominie zlokalizowany jest na północny zachód od centrum miasta, przy dzisiejszych ulicach Mazurskiej i Stefana Żeromskiego. Dokładna data powstania tej nekropolii pozostaje nieustalona, zapewne założono ją w latach 40. XIX wieku, wkrótce po zorganizowaniu się miejscowej gminy wyznaniowej. Wcześniej Żydzi żuromińscy chowali swoich zmarłych na cmentarzu w Kuczborku. Z całą pewnością cmentarz wyznania mojżeszowego w Żurominie działał już w 1859 roku, z tego czasu zachowały się bowiem dokumenty dotyczące grodzenia istniejącej nekropolii.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz został niemal całkowicie zniszczony przez niemieckiego okupanta. Dzieła dopełniła postępująca dewastacja w powojennych dziesięcioleciach. Teren cmentarny został pozbawiony wszystkich nagrobków i popadł w stan skrajnego zaniedbania i zapomnienia.

Wiosną 2009 roku, dzięki współpracy Żydów wywodzących się z Żuromina oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, ruszyły prace zmierzające do odrestaurowania cmentarza. Nekropolia została ogrodzona i uporządkowana. Uroczyste zakończenie prac odbyło się w lipcu tegoż roku. Wzięli w nim udział Żydzi wywodzący się z Żuromina, przedstawiciele Gminy Żydowskiej w Warszawie i Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, przedstawiciele lokalnych władz i duchowieństwa oraz mieszkańcy miejscowości.

W kwietniu 2011 roku na murze, przy wejściu na cmentarz, uroczyście odsłonięto dwie tablice z około 300 nazwiskami rodzin żydowskich mieszkających do drugiej wojny światowej w Żurominie. Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego i współpracującym nią ziomkostwem Żydów żuromińskich w Stanach Zjednoczonych kierowała chęć utrwalenia pamięci o tych, których żaden nagrobek nie zachował się na cmentarzu. Uczczono również żuromińskich Żydów - ofiary Holokaustu. W oficjalnym odsłonięciu tablic uczestniczyli potomkowie żuromińskich Żydów, którzy przyjechali na tę okazję.

Obecnie nekropolia zajmuje niespełna hektarową działkę o kształcie wydłużonego prostokąta, ogrodzoną i pozbawioną pomników nagrobnych, porośniętą rzadkim drzewostanem.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN