Historia

Wieś Siećcza, wzmiankowana już w pierwszej połowie XV wieku, w 1538 roku otrzymała prawa miejskie z rąk króla Zygmunta I Starego. Podniesienie statusu wiązało się ze zmianą nazwy na Parysów (wziętej od nazwiska ówczesnych właścicieli tutejszych dóbr) — lokacja nie powiodła się i nie rozwinął się tu większy ośrodek miejski. Początki osadnictwa żydowskiego sięgają najprawdopodobniej końca XVIII wieku. W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (Królestwa Kongresowego) polityka władz administracyjnych sprzyjała przenoszeniu się Żydów, dotychczas rozproszonych we wsiach, do miast i osad o charakterze miejskim. Szybki napływ wyznawców judaizmu sprawił, że w 1827 roku w Parysowie żyło już ich 220, co stanowiło 28% ogółu mieszkańców. Członkowie społeczności tradycyjnie trudnili się głównie handlem i rzemiosłem.

W połowie XIX wieku w Parysowie zamieszkał Jehoszua Aszer Rabinowicz (zm. w 1862), zwany Świętym Żydem z Przysuchy, co uczyniło z miasteczka jeden z ważniejszych ośrodków chasydyzmu. Zapoczątkował parysowską dynastię cadyków, z dworem i licznymi rzeszami wyznawców. Dzieło Jehoszuy kontynuowali jego synowie Jakub Cwi i Meir Szalom. Rosyjski spis powszechny z 1897 roku wykazał w Parysowie ponad 2000 Żydów (64% ogółu ludności).

Charakter osady przetrwał również w odrodzonej Polsce mimo spadku udziału wyznawców judaizmu wśród mieszkańców Parysowa — z pierwszego spisu powszechnego z 1921 roku wynika, że żyło tu ponad 1900 Żydów, stanowiących jeszcze ponad połowę jego obywateli (56%). Obok wzniesionej w XIX wieku murowanej synagogi przy ulicy Borowskiej gmina żydowska dysponowała dwoma domami modlitwy i mykwą.

Zajęcie Parysowa przez Wehrmacht w połowie września 1939 roku rozpoczęło ostatni okres w dziejach społeczności żydowskiej. Już w październiku zbezczeszczono i zdewastowano miejscową synagogę. W końcu roku Niemcy nakazali wybór Judenratu, na który nałożono obowiązek dostarczania kontyngentu robotników do prac przymusowych na rzecz okupantów (w rejonie Wilgi i Sobolewa). W październiku 1941 roku Niemcy utworzyli w Parysowie tzw. getto otwarte, zlokalizowane w centrum miejscowości, w rejonie synagogi, na wschód od Rynku. Umieszczono w nim Żydów parysowskich oraz przesiedleńców między innymi z Warszawy i Garwolina. Szacuje się, że łącznie w getcie przebywało około 3500 osób.

Likwidacja getta nastąpiła w końcu września 1942 roku — poprzedziło ją przegnanie do Parysowa 3000 Żydów z getta w Stoczku Łukowskim. Po otoczeniu dzielnicy żydowskiej przez jednostki niemieckie Żydzi zostali wypędzeni z domów i zebrani na rynku, a następnie wyprowadzeni do stacji kolejowej w Pilawie. Jeszcze na rynku Niemcy rozstrzelali grupę osób chorych i niedołężnych. W Pilawie wszyscy zostali wtłoczeni do wagonów i wywiezieni do komór gazowych w obozie zagłady w Treblince II.

Opis

Żydzi z Parysowa chowali swoich zmarłych na cmentarzu położonym na południe od wsi Starowola, po lewej stronie nieutwardzonej drogi wiodącej w kierunku Borowia, przy linii kolejowej (dz. ew. nr 240). Data założenia tej nekropolii pozostaje nieustalona. Z całą pewnością istniała już w połowie XIX wieku. W okresie międzywojennym cmentarz otaczało ogrodzenie wykonane z desek przymocowanych do filarów z czerwonej cegły. Na skraju nekropolii stał budynek, w którym mieszkał dozorca. Cmentarz zajmował działkę o powierzchni około hektara. W jego centralnej części znajdował się ohel, miejsce spoczynku miejscowych cadyków, poczynając od Jehoszuy Aszera Rabinowicza z Żelechowa, syna Judy. Grobowiec ten stanowił cel pielgrzymek chasydów, przybywających tu z różnych zakątków kraju. W latach Zagłady na cmentarzu chowano osoby pochodzenia żydowskiego, zmarłe lub zabite w getcie parysowskim. Tu również pogrzebano grupę osób zastrzelonych przez Niemców podczas akcji deportacyjnej (ich zbiorowa mogiła pozostaje nieoznakowana).

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz uległ dewastacji — Niemcy wyrwali macewy wykonane z piaskowca oraz bardziej okazałe nagrobki. Reszty dokonała miejscowa ludność, zabierając kamienie nagrobne i wykorzystując je do prac budowlanych. Po zakończeniu działań wojennych cmentarz zaorano i zalesiono. Przez długie lata dochodziło do plądrowania grobów w poszukiwaniu kosztowności. Cmentarz stał się kopalnią piachu zmieszanego z ludzkimi kośćmi oraz nielegalnym wysypiskiem śmieci.

Jesienią 2006 roku Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie została powiadomiona o grobach rozkopanych w wyniku wybierania piasku. Wysłany przez nią pracownik Komisji Rabinicznej do spraw Cmentarzy dokonał pochówku rozrzuconych kości i złożył w Urzędzie Gminy Parysów wniosek o usunięcie z cmentarza śmieci. Dzięki zaangażowaniu policji, parafii katolickiej i władz gminy na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe. Wywieziono śmieci, ustalono granice cmentarza i zabezpieczono jego teren przed dalszym wybieraniem żwiru. Od strony drogi wykonano ogrodzenie z betonowych elementów. Ustalono, że opieka nad cmentarzem zostanie powierzona uczniom z gimnazjum w Parysowie.

Teren nekropolii stanowi niewielkie, rozległe wzniesienie na skraju lasu, tuż obok niestrzeżonego przejazdu kolejowego. W zagłębieniu po jednej ze zniszczonych mogił zachował się ostatni nagrobek, wykonany z prostego kamienia granitowego, z hebrajską inskrypcją, upamiętniający kobietę o imieniu Chawa (zm. 1854). W 2011 roku przy udziale Davida Singera, przedstawiciela wspólnoty chasydzkiej z Nowego Jorku, ustalono miejsce pochówku cadyka Jehoszuy Aszera Rabinowicza z Parysowa. Dwa lat później na cmentarzu wzniesiono ohel. Umieszczono w nim trzy współczesne macewy. Na jednej znajduje się epitafium cadyka. W 2016 r. cmentarz został ogrodzony staraniem Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

W 2022 roku cmentarz został oznaczony pamiątkową tablicą w ramach Programu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczpospolitej Polskiej”.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN