Do połowy XV w. mieszkali w „zaułku żydowskim” (okolice dzisiejszej ul. Słowackiego). W połowie XV w. pod wpływem działalności duchownych, m.in. Jana Kapistrana, przetoczyła się przez Śląsk fala pogromów i wypędzeń. Dotknęła ona również Żydów żagańskich. W 1462 r. ostatni piastowski władca Żagania, książę Jan II, wypędził ich z miasta.

Ponowne zawiązanie się gminy nastąpiło dopiero w początkach XIX wieku. W 1857 r. gmina żydowska kupiła od miasta za 1000 talarów znajdujący się na łące miejskiej średniowieczny bastion, który zaadaptowała na synagogę. Obiekt ten znajdował się na styku dzisiejszej ul. Jana Pawła II i Placu Wolności. Była to budowla o wymiarach 22 x 6,5 m, zaokrąglona od strony wejścia. Nad głównym wejściem, na frontonie, umieszczono dwie tablice z napisami w języku hebrajskim. Na górnej znajdował się napis: „Ten dom jest domem bożym dla wszystkich ludzi”, natomiast na dolnej, nad wejściem: „Te drzwi poświęcone zostały Panu, sprawiedliwi winni przez nie wchodzić”. Wewnątrz znajdowała się tablica fundacyjna z napisem w języku niemieckim: „Świątynia ta została zbudowana w 5617 r. zbiorowym i jednomyślnym wysiłkiem członków gminy żydowskiej w Żaganiu…”. W czasie „Nocy Kryształowej” (9–10.11.1938) synagogę spalono, zniszczono też żydowskie sklepy. Jeszcze przed 1945 r. w miejscu, gdzie stał budynek synagogi, posadzono wierzbę płaczącą. Rośnie tam do dziś.

Gmina żydowska w Żaganiu posiadała własne łąki, pola uprawne, skład drewna (tzw. Holzhof), a przy Wilhelmstraβe (obecna ul. Podchorążych) szkołę żydowską i rzeźnię rytualną. W 1880 r. liczyła 170 osób. Później liczba systematycznie malała. W 1932 r. na 18 tys. mieszkańców było już tylko 100 Żydów. Po dojściu nazistów do władzy w 1933 r. liczebność spadła do 78, w 1937 r. – do 30. Krótko przed wybuchem II wojny światowej w Żaganiu mieszkało tylko 7 Żydów.

Opis

Cmentarz żydowski zlokalizowany w zachodniej części miasta, na tzw. Wrzosowym Wzgórzu (niem. Heideberg). W późniejszym czasie dochodziła do niego Lessingstraße (dziś ul. Berka Joselewicza). Jest to cmentarz nowożytny, założony w 1813 r.; nie jest znana lokalizacja nekropolii średniowiecznej. W 1825 r. wdowa Hülse sfinansowała budowę muru cmentarnego. W 1838 r. w bezpośredniej bliskości miasto stworzyło cmentarz dla miejscowego więzienia dla kobiet; po jakimś czasie przeniesiono go w okolicę dzisiejszej ul. Nocznickiego. W 1857 r. gmina powiększyła teren nekropolii dokupując grunt o wielkości 150,42 prętów. W 1862 r. ponownie dokupiono ziemię o powierzchni 7 arów i 90 m² oraz wybudowano niewielki dom przedpogrzebowy.

W czasie II wojny światowej został zdewastowany. Zabrano m.in. bramę cmentarną, a oglądający go 2 września 1943 r. nadprezydent skarbowy Dolnego Śląska Wapenhausen stwierdził, że „cmentarz żydowski przedstawia obraz dewastacji. Wywrócone są wszystkie pomniki, a płyty nagrobne w większości potłuczone. Zniszczeń dokonują jeszcze teraz miejscowi młodociani”. Lokalni żagańscy historycy prezentują jednak zupełnie odmienny pogląd twierdząc, że cmentarz bez większego uszczerbku przetrwał II wojnę światową, a jego dewastacja miała się rozpocząć dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. W każdym razie, rzeczywista likwidacja naziemnej części cmentarza rozpoczęła się na początku lat 70. XX w. Istniejące płyty użyto do naprawy nawierzchni ul. Waryńskiego, a splantowany teren przejęły wojska łączności. Po opuszczeniu terenu cmentarza przez wojsko na początku lat 80. XX w. zlokalizowano tu ogródki działkowe, które istnieją do dzisiaj.

Latem 1999 r. do Żagania przyjechała grupa Żydów, których przodkowie zostali pochowani na miejscowym cmentarzu. Chcieli odwiedzić nekropolię, ale osoba, która oprowadzała ich po mieście, twierdziła, że nie zna jego lokalizacji, nie chcąc pokazywać tego, co zostało z cmentarza. W ślad za tym kilku radnych Żagania próbowało doprowadzić do likwidacji ogródków, aby stosownie upamiętnić cmentarz. Jak na razie bez rezultatu.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN