Jedna z największych synagog regionu świętokrzyskiego.

Historia

Dzieje budowy murowanej synagogi w Chmielniku nie są jeszcze w pełni wyświetlone. Dawniej sądzono, że wzniesiono ją po 1630 r., kiedy ówczesny właściciel miasteczka Krzysztof Gołuchowski wydał dokument, zezwalający Żydom na osiedlenie się w Chmielniku i nadający im szerokie uprawnienia, w tym prawo założenia bóżnicy. Ostatnio kwestionuje się jednak XVII-w. proweniencję budowli, wskazując na małą liczebność i ubóstwo populacji chmielnickich Żydów w tym okresie, oraz fakt, że jeszcze w protokole biskupiej wizytacji parafii w Chmielniku, sporządzonym w 1748 r., mowa była o istniejącej synagodze drewnianej. Zwolennicy późniejszej chronologii przesuwają więc datę budowy murowanej bóżnicy na okres po 1748 r. Dalsze dzieje budynku są słabo oświetlone źródłami historycznymi. Wiadomo, że synagoga ucierpiała w wielkim pożarze dzielnicy żydowskiej w 1849 r.; prawdopodobnie zniszczony został wówczas dach, wyposażenie wnętrz, być może też sklepienia. W 2. poł. XIX w. odbudowano zniszczenia, zakładając niski czterospadowy dach (są przesłanki, że wcześniej budowla była nakryta dachem pogrążonym), naprawiono lub zbudowano sklepienia, wykonano też we wnętrzach eklektyczne dekoracje stiukowe; do elewacji zach. dostawiono klatkę schodową, wiodącą na emporę przeznaczoną dla kobiet. Około przeł. XIX i XX w. do ściany pn. dostawiono dwie przybudówki, w których w pewnym okresie mieściła się szkoła żydowska (cheder), wykonano też nowe polichromie wnętrza głównej sali modlitw. W 1942 r. Niemcy zniszczyli wyposażenie bóżnicy, salę modlitw podzielili na dwie kondygnacje, z górną wspartą na drewnianych słupach, rozebrali też balustradę empory zach.; w budynku urządzono magazyn zbożowy. W 1978 r. wykonano inwentaryzację konserwatorską. Kolejne inwentaryzacje zostały sporządzone w 2009 r., w związku z projektem adaptacji budowli na cele muzealne; w 2011 r. przeprowadzono w obiekcie badania archeologiczne. W latach 2011-1013 wykonano kompleksowe prace konserwacyjne i remontowe samego obiektu i jego otoczenia. Obecnie w synagodze mieści się Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl”, a w Sali modlitw zaaranżowana została stała wystawa poświęcona historii chmielnickiej gminy żydowskiej. Na terenie dawnego kirkutu po stronie pn. postawiono monument („Dom Cienia”) upamiętniający nieistniejącą już żydowską społeczność Chmielnika.

Opis

Potężna, murowana z łamanego kamienia i cegły, kubiczna bryła synagogi stoi u zbiegu ulic Sienkiewicza i Wspólnej, ok. 300 m od naroża pn.-wsch. Rynku, w pn. części miasteczka, dawnej dzielnicy żydowskiej. Po stronie pn. budynku rozciąga się ogrodzony murem teren dawnego kirkutu. Prostokątny w rzucie korpus przykryty jest niskim dachem czterospadowym, dobudówki od strony zach. (klatka schodowa) i pn. (dawny cheder) nakrywają dachy dwuspadowe i pulpitowe. Elewacja pd., w której znajduje się obecnie główne wejście, zdobiona jest skromną ramową dekoracją złożoną z lizen, rozmieszczonych pomiędzy czterema sklepionymi łukiem koszowym oknami. Prostokątny otwór wejściowy obramiony jest pilasterkami z kompozytowymi głowicami oraz ozdobnym gzymsem. Dwa identyczne okna znajdują się w ścianie wsch., która na osi jest rozczłonkowana szeroką lizeną, rozszerzającą się u dołu w rodzaj przypory. Wszystkie elewacje obiega wysoki cokół oraz profilowane belkowanie. Wnętrze budynku jest trójdzielne. Od strony zach. znajdują się przedsionek i dawna sala zebrań rady rabinackiej, pomieszczenia parterowe, nakryte sklepieniami krzyżowymi; nad nimi otwiera się na salę główną obszerny balkon, dawna empora przeznaczona dla kobiet. Podczas badań archeologicznych w 2011 r. odkryto ciekawy system grzewczy tej części budynku, w postaci mieszczącej się w grubości ściany środkowej komory pieca, ogrzewającego zarówno salę rabinacką, jak i emporę. Całą wschodnią część korpusu zajmuje obszerna, wysoka na dwie kondygnacje, główna sala modlitw, przekryta interesującym sklepieniem żaglastym na podwójnych gurtach, spływających na mocno wysadzony profilowany gzyms; sklepienie zdobione jest sztukateriami o eklektycznych motywach geometrycznych i kwiatowych. Ściany pokryte były niegdyś licznymi malowidłami, z których dziś zachowały się fragmenty, poddane konserwacji w latach 2011-2013. Pod nową posadzką Sali znajdują się odnalezione w trakcie badań archeologicznych relikty fundamentów bimy, Aron Hakodesz pod ścianą wsch. (szafy mieszczącej zwoje Tory), a nawet znajdująca się pomiędzy nimi mała wylewka pod tzw. wieczną lampkę (Ner Tamid). Obecnie wnętrze podzielone jest na dwie kondygnacje użytkowe; w dolnej urządzono stałą ekspozycję muzealną, górna służy realizacji wydarzeń kulturalnych i ekspozycji czasowych.

Zabytek dostępny w godzinach pracy Ośrodka Edukacyjno-Muzealnego „Świętokrzyski Sztetl”.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 08-12-2015 r.