Pomimo udziału w burzliwych wydarzeniach historycznych i groźnego pożaru mającego miejsce w 1950 roku zabytek zachował oryginalną bryłę, wystrój i wyposażenie. W jego wnętrzu znajduje się bogaty zbiór sztuki sepulkralnej związanej z postaciami zasłużonymi dla ziemi chełmińskiej.

Historia

Diecezja chełmińska utworzona została w 1243 roku, po podziale decyzją legata papieskiego Wilhelma z Modeny dawnej diecezji pruskiej. Na czele diecezji stanął Heidenryk, przeor dominikanów w Lipsku i prowincjał tego zakonu w Polsce, wyświęcony na biskupa przez papieża Inocentego IV w 1245 roku. Akt erekcyjny katedry został wystawiony w lipcu 1251 roku, po lokacji miasta, która miała miejsce najprawdopodobniej w tym samym roku. Do 1257 roku wzniesiono prezbiterium o czym świadczy ufundowanie w świątyni mszy przez księcia kujawskiego i łęczyckiego Kazimierza I. Przy katedrze zawiązano kapitułę opartą na regule św. Augustyna, zmienioną z czasem na krzyżacką, co umożliwiło inkorporację kapituły do Zakonu. Zakłada się, że do momentu śmierci Heindryka (1263 rok) ukończono również prace przy transepcie wraz z wieżą południowego skrzydła. W 1260 roku w południowym ramieniu pochowana została błogosławiona Juta z Sangerhausen. Wieżę skrzydła północnego budowano do 1274 roku. Nowo wybudowane części ucierpiały na skutek pożaru w czasie najazdów Prusów w 1268 roku. Szkody naprawiono do 1291 roku. Jednocześnie zaczęto prace przy szczycie wschodnim, korpusie nawowym i zachodnim masywie wieży. Około 1320 roku wzniesiono ścianę międzywieżową fasady z rozetą charakterystyczną dla budownictwa dominikańskiego. Prace przy korpusie i wieżach ukończono przed rokiem 1359. Prawdopodobnie w okresie przypadającym na II fazę rozbudowy katedry przystąpiono do budowy domu konwentualnego, któremu nadano formę trójskrzydłowego, piętrowego budynku z wewnętrznym wirydarzem otoczonym krużgankami. Zabudowania te przylegały do południowej elewacji korpusu nawowego. I były skomunikowane ze świątyniom tzw. portalem kanonickim. Data likwidacji budynku kapituły nie jest znana. Mogła zostać przeprowadzona w XIX wieku albo już w okresie średniowiecza, po roku 1422, gdy katedra   przekształcona przez wojsko polskie pod wodzą Jagiełły w prowizoryczną twierdzę, uległa poważnym zniszczeniom. Na skutek obrony przed kontratakiem krzyżackim zburzeniu uległy wieże, szczyty i sklepienia. Odbudowa świątyni trwała 80 lat. W jej efekcie: zmieniono układ dachów wprowadzając, w miejscu wspólnego dla korpusu dachu dwuspadowego, oddzielne dachy nad każdą z naw oraz zlikwidowano prostopadły dach transeptu, nie odbudowano wieży południowej, zakładając nad poziomem drugiej kondygnacji szczyt siodłowy, wnętrza przykryto sklepieniami o nowej konstrukcji., zlikwidowano szczyty transeptu a prezbiterium zaopatrzono w nowy szczyt schodkowy ze sterczynami. W latach 1496-1530 wykonano w większości nowe wyposażenie w tym: chór muzyczny, ołtarz główny, stalle i grupę tęczową.  W okresie nowożytnym korpus i prezbiterium nie uległy znaczącym przekształceniom. W latach 1662-1674 odnowiono fasadę i nadbudowano fasadę, a gotycki portal zwieńczono krzywolinijnym szczytem. Ponad wieżą północną w 1692 roku wzniesiono dodatkową kondygnację wieńcząc ją barokowym hełmem. W 1753 przy południowej elewacji prezbiterium Giovanni Bapttista Cocchi wybudował zakrystię z salą kapituły na piętrze. W tym samym czasie architekt nadzorował naprawę dachów oraz realizował ołtarz przeznaczony do kaplicy pw. św. Krzyża. W 1821 roku Pius VII powiększył obszar diecezji przenosząc jednocześnie jej siedzibę do Pelplina. Katedra chełmżyńska została zdegradowana do rangi kościoła parafialnego. W związku z nową funkcją po połowie XIX wieku przystąpiono do przebudowy obiektu. Zlikwidowano kanonie i być może również wcześniejsze zabudowania kapituły. Poza tym w latach 1883-1884 przelicowano elewację południową, wymieniono wszystkie maswerki okien (oprócz zamurowanego okna w elewacji wsch. prezbiterium) i przemalowano polichromie gotyckie na sklepieniach.  Pracę kontynuowano na początku XX w. przekształcając istniejące portale. W 1903 roku zamurowano portal południowy, natomiast w latach 1904-1905 przystąpiono do budowy krucht przy fasadzie i elewacji północnej. Projekty obydwu wyszły z berlińskiej pracowni architektonicznej Hoßfelda i Webera. Wprowadzenie kruchty zachodniej wiązało się z rozbiórką oryginalnego portalu gotyckiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego przelicowano część ścian obwodowych, ustabilizowano osiadającą wieżę południową oraz wzmocniono wiązania fasady metalowymi kotwami. W 1950 roku na skutek uderzenia pioruna w katedrze wybuchł pożar  trakcie którego spłonęła konstrukcja dachowa naw i prezbiterium oraz barokowy hełm północnej wieży. Wtórnie, pod ciężarem dachówek zawaleniu uległo sklepienie skrajnego, zachodniego przęsła nawy oraz sklepienia przęsła pod wieżą południową. Uszkodzeniu uległo również wyposażenie kościoła. Remont świątyni trwał do końca lat 70. XX wieku. W pierwszej kolejności zrekonstruowano zawalone sklepienia i wzmocniono strukturę pozostałych. Zlikwidowano gotyckie ściany działowe tworzące długi chór kapitulny, poprzez odcięcie ramion transeptu. Na przełomie lat 50/60. nawy przykryto dachami na stalowych więźbach. W latach 1968-1971 zrekonstruowano hełm wieży północnej, a w roku 1977 hełmy wież transeptu.  Część przeprowadzonych prac oraz rekompozycję wnętrza katedry należy ocenić jako niezgodne z zasadami konserwatorskimi. W 1994 roku kościół został podniesiony do rangi konkatedry diecezji toruńskiej.

Opis

Katedra usytuowana w południowo-wschodniej części miasta lokacyjnego, na wzniesieniu, którego zbocze opada ku południu w stronę brzegu jeziora Chełmżyńskiego. Teren przykościelny w formie trójkąta, którego północne ramię wytyczone biegnącą od Rynku ulicą Tumską. Od zachodu nieregularny plac katedralny. Kościół ceglany zorientowany z nieznacznie wysuniętym transeptem i zachodnim masywem wieżowym mieszczącym chór muzyczny. Prezbiterium prostokątne dwuprzęsłowe zamknięte prosto. Korpus nawowy halowy, trójnawowy, trójprzęsłowy z dodatkowymi przęsłami podwieżowymi oraz przęsłami transeptu. Nawy boczne nierównej szerokości, o około połowę węższe od głównej. Na krańcach ramion transeptu wieże na rzucie kwadratów z cylindrycznymi wieżyczkami mieszczącymi klatki schodowe przy północnym i południowym narożniku. Po południowej stronie prezbiterium prostokątna zakrystia z salą kapituły na piętrze. Parter zakrystii złożony z dwóch pomieszczeń na planie kwadratu i wąskiego przedsionka. Na osi fasady prostokątna kruchta. W drugim od zachodu przęśle nawy, po stronie północnej kruchta wpisana pomiędzy szkarpy. Prezbiterium i korpus opięte szkarpami. Ich rytm zaburzony w obrębie korpusu gdzie po stronie północnej pięć szkarp, pomiędzy którymi otwory okienne rozmieszczone nierównomiernie w stosunku do układu przęseł naw. Po stronie południowej siedem szkarp i sześć otworów okiennych.  Przestrzeń korpusu podzielona parami filarów o przekroju spłaszczonych ośmiokątów. Na  filarach ostrołuczne arkady otwierające się na nawy boczny. Przęsła transeptu wydzielone ostrołucznymi gurtami. Prezbiterium kryte sklepieniem gwiaździstym z żebrem wiodącym. W przęsłach transeptu sklepienia gwiaździste z dodatkowymi żebrami wpisanymi. Ponad pierwszym od wschodu przęsłem nawy południowej sklepienie przerzutowe. W pozostałych przęsłach naw i przęsłach podwieżowych sklepienia gwiaździste. Bryła kościoła zdominowana zachodnim masywem wieżowym, z pięciokondygnacyjną, nakrytą hełmem cebulastym wieżą północną i niższą, trójkondygnacyjną wieżą południową nakrytą dachem siodłowym. Prócz wież zachodniej akcent wertykalny stanowią wysmukłe wieże przy krańcach ramion transeptu, nakryte cebulastymi hełmami. Nawy kryte oddzielnymi dachami dwuspadowymi. Dach nad nawą środkową wyższy od sąsiednich. Prezbiterium, o wysokości zbliżonej do korpusu nawowego, kryte dachem dwuspadowym. Przylegająca do prezbiterium zakrystia dwukondygnacyjna, kryta dachem pulpitowym. Fasada dwuwieżowa z, cofniętą w stosunku do lica wież, jednoosiową częścią środkową. Na osi neogotycka kruchta kryta dachem pulpitowym z podwójnym ostrołucznym portalem. W tympanonach płaskorzeźbione przedstawienia figuralne.  Powyżej prostokątna ściana obwiedziona z trzech stron ceramiczną bordiurą z motywem czteroliścia, przerwaną u dołu tablicą inskrypcyjną. W centrum ściany rozglifiona rozeta otoczona ceglano tynkową opaską. Ściana zwieńczona dachem pulpitowym ponad którym krzywolinijny szczyt z trójkątnym naczółkiem, wypełniony arkadowaniem o łukach pełnych. Dwie środkowe arkady w zamkniętych odcinkowo wnękach ograniczonych profilowanymi lizenami. Zewnętrzne naroża wież wsparte diagonalnymi szkarpami. Wieża północna z czterema kondygnacjami gotyckimi i nowożytną nastawą. W przyziemiu głęboka, ostrołuczna wnęka o rozglifionych ościeżach. Powyżej rytm czterech ostrołucznych blend, z których dwie środkowe z wpisanymi niższymi ostrołucznymi blendami tynkowanymi mieszczącymi parzyste ostrołuczne okna. Pomiędzy drugą a trzecią kondygnacją fryz rąbkowy. Kondygnacja z dwoma ostrołucznymi oknami. Na skrajach wysokie ostrołuczne blendy. Kondygnacja czwarta wydzielona ceglanym gzymsem kordonowym i zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym.  W centralnej części dwa okna analogiczne do okien kondygnacji trzeciej, osadzone w prostokątnej wnęce. Po bokach po dwie równe im wysokością blendy o spłaszczonych łukach ostrych. Najwyższa kondygnacja w formie ośmiobocznego bębna o narożach opiętych pilastrami dźwigającymi gzyms koronujący. W co drugiej ścianie prostokątne okienko szczelinowo. W licu zachodnim tarcza zegarowa. Kondygnacja zwieńczona Wysokiem cebulastym hełmem na rzucie ośmiokąta, z dwupoziomową latarnią. Wieża południowa znacznie niższa od północnej. Na drugiej kondygnacji  cztery ostrołuczne blendy, na trzeciej cztery  blendy o zróżnicowanej szerokości, zamknięte wtórnymi łukami ostrymi o obniżonej strzałce. Trzy blendy południowe z osiowym pojedynczym laskowaniem. Wieża zwieńczona trójkątnym szczytem z niewielkim okulusem. Elewacje korpusu nawowego i czoła ramion transeptu artykułowane rytmem szkarp o jednym uskoku. Pomiędzy szkarpami ostrołuczne rozglifione okna. W elewacji południowej zamurowany ostrołuczny portal.  Elewacja południowa zwieńczona ceramicznym fryzem z motywem trójliścia. W drugim od zach. przęśle wbudowana pomiędzy szkarpy kruchta z ostrołucznym portalem. Ramiona transeptu zwieńczone od wschodu trójkątnymi szczytami częściowo wtopionymi w narożne wieże. Szczyty oddzielone gzymsami, w ich polach ostrołuczne blendy z niewielkimi otworami okiennymi. Opięte szkarpami wieże, o nieznacznie zróżnicowanej wysokości i odmiennej artykulacji lica. Elewacje wieży północnej zdominowane wnękami zamkniętymi trzema łukami ostrymi, przecięte około połowy wysokości podwójnym fryzem rąbkowym ponad którym fryz ceramiczny o motywie trójliścia.  We wnęce, poniżej gzymsu koronującego niewielkie ostrołuczne otwory okienne. Dolne kondygnacje wieży południowej z pojedynczymi blendami ostrołucznymi, powyżej rąbkowy gzyms kordonowym i ostrołuczne otwory okienne, z których część zamurowana. Wieże nakryte cebulastymi hełmami o spłaszczonym profilu. Wschodnia elewacja prezbiterium, ujęta w narożach  diagonalnie ustawionymi szkarpami, z wydatnym, ostrołucznym, wtórnie zamurowanym oknem wypełnionym maswerkiem z cegły profilowanej i sztucznego kamienia. Ponad elewacją schodkowy szczyt oddzielony fryzem rąbkowym i profilowanym nadwieszonym gzymsem. W dolnej partii szczytu ceramiczny fryz z trójłucznymi arkadami. W centralnej części pola szczytu trzy ostrołuczne blendy, dwu- i trójdzielne, wypełnione ceglanym  maswerkiem. Na skrajach ostrołuczne blendy w układzie dwupoziomowym, tynkowane. Stopnie szczytu zwieńczone  rozbudowanymi sterczynami. Stopień środkowy zwieńczony wimpergową nastawą artykułowaną blendami.  Elewacja północna artykułowana rytmem dwuskokowych szkarp między którymi ostrołuczne otwory okienne. Elewacje zakrystii opięta szkarpami, posadowiona na cokole, artykułowane  otworami okiennymi w szerokich tynkowanych opaskach Uszakowach. Ponad elewacją wschodnią wolutowy półszczyt o krawędzi zaakcentowanej tynkową opaską, z niewielkim zamkniętym odcinkowo otworem okiennym. We wnętrzu zachowany gotycki detal w postaci służek o kapitelach geometrycznych, floralnych i w typie masek. W południowej ścianie prezbiterium potrójne kamienne sedilia zamknięte trójłuczem i zdobione polichromią.  Na sklepieniach i filarach fragmentarycznie zachowane XIV-wieczne polichromie. W północnym ramieniu transeptu znajduje się ołtarz Św. Krzyża wykonany w 1744 roku przez Giovanniego Battiste Cocchi. Ołtarz główny wczesnobarokowy z przedstawieniem Trójcy Świętej. Poza tym barokowe ołtarze boczne, renesansowa ambona, późnogotyckie stalle przekształcone w XVII wieku. W katedrze zgromadzony znaczny zbiór zabytków kommemoratywnych m.in.: pochodzący z warsztatu krakowskiego, datowany na 1595 rok, przyścienny nagrobek bpa Piotra Kostki z całopostaciowym przedstawieniem zmarłego w bogatej oprawie architektonicznej; fragment płyty grobowej wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Zygfryda von Feuchtwangena z około 1311 roku oraz liczne epitafia z XVII i XVIII wieku. 

Zabytek częściowo dostępny. Wnętrze udostępnione do zwiedzania po/przed nabożeństwami i uroczystościami religijnymi. Swobodny dostęp do zabytku z zewnątrz. Istnieje także możliwość zwiedzania obiektu dla grup zorganizowanych w innych godzinach, po wcześniejszym umówieniu telefonicznym.

Oprac. Mirella Korzus , Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 19.12.2014 r.

Bibliografia

• Birecki P., Dzieje sztuki w Chełmży, Chełmża 2001.
• Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1979,  s. 5-21.
• Dorawa M., Chełmżyńska katedra Św. Trójcy, Kraków 2003.
• Dorawa M., Katedra Św. Trójcy w Chełmży, Warszawa-Poznań-Toruń 1975.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI : Województwo bydgoskie, z. 16: Powiat toruński.