do 3 ćw. XIV w., o układzie przestrzennym złożonym z pseudobazylikowego korpusu i wydłużonego, prosto zamkniętego prezbiterium. Głównym elementem dekoracyjnym surowej i prostej bryły kościoła są trzy trójkątne szczyty schodkowe (nad prezbiterium, pomiędzy prezbiterium i nawą, nad nawą od zachodu).

Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii: Chełmno - Stare Miasto - uznane zostało za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 13 kwietnia 2005 r. (Dz. U. nr 64 z 2005 poz. 568).

Historia

Pierwsi franciszkanie przybyli  do Chełmna prawdopodobnie ok. 1255 roku; w 1258 r. wzmiankowano już istnienie klasztoru. Pod koniec XIII w. rozpoczęto budowę kościoła, którą kontynuowano w XIV w. Ukończono go m.in dzięki znacznym zapisom mieszczki chełmińskiej Adelajdy Ullmann na rzecz tego konwentu.

Kościół został wybudowany w czterech etapach: w pierwszym etapie ( 3. ćw. XIII w.)  wybudowano mury obwodowe korpusu, zapewne o układzie halowym.; w drugim (k. XIII w. – pocz. XIV w.) przekształcono na pseudobazylikę o wąskich nawach bocznych; w trzecim (po 1326) dobudowano obecne prezbiterium wraz z zakrystią  (na miejscu pierwotnego prezbiterium z 2. poł XIII w.); w czwartym (3 ćw. XIV w.) ponowne zasklepiono korpus, nadbudowano szczyt zachodni oraz wieżę nad zakrystią; ok. 1346 r. świątynię konsekrował biskup chełmiński Otton.

W 1739 r. wykonano malowidła ścienne, a w 1751 r. dobudowano nie zachowaną dzisiaj kaplicę. W 1806 r. nastąpiła kasata konwentu; wówczas przekazano kościół Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia, które wkrótce przeniosły się do zespołu pocysterskiego. Po ich odejściu bogaty niegdyś wystrój wnętrza został przeniesiony do innych świątyń. Od 1859 r. kościół był użytkowany jako ewangelicki gimnazjalny. Od strony północnej do prezbiterium i nawy przylegał zespół zabudowań klasztornych, po kasacie zakonu został całkowicie zburzony. W ostatnich latach w kościele prowadzono prace remontowo-konserwatorskie (m.in. wymieniono pokrycie dachu prezbiterium i wieży, poddano pracom restauratorskim witraż z okna wsch. prezbiterium, odkryto na ścianach prezbiterium i korpusu nawowego średniowieczne malowidła). Obecnie jest to kościół rektoralny i służy młodzieży szkolnej

Opis

Kościół pw. św. Jakuba Starszego i Mikołaja usytuowany w północno-zachodniej części zespołu staromiejskiego Chełmna, w bloku zabudowy wytyczonym ul. Biskupią, ul. Klasztorną, ul. Dominikańską oraz ul. Franciszkańską. Korpus gotyckiej, orientowanej świątyni wzniesiony na planie trójprzęsłowego, trójnawowego (o wąskich nawach bocznych) prostokąta, oskarpowany, z przyległym od wschodu węższym, trójprzęsłowym, prostokątnym, oskarpowanym prezbiterium.

Przy południowym narożniku nawy i  prezbiterium  kwadratowa wieża z zakrystią w przyziemiu, przechodząca powyżej korpusu w ośmiobok. Przy drugiej od wschodu skarpie nawy północnej cylindryczna wieżyczka schodkowa.

Strzelistość pseudobazylikowej bryły podkreślają strome dachy o zróżnicowanych kalenicach oraz ośmioboczna iglica wieży.

Kościół wzniesiony z cegły, w wątku wendyjskim, wewnątrz tynkowany. W nawie głównej sklepienia gwiaździste (3. ćw. XIV w.), w prezbiterium krzyżowo-żebrowe (po 1326 r.) z profilowanymi żebrami spływającymi na służki,  w nawach bocznych sklepienia gwiaździste 4-ramienne, w zakrystii sklepienie krzyżowe. Na zewnątrz kościół opięty skarpami: przy prezbiterium i częściowo nawie pn. dwuuskokowymi, przy pd. ścianie korpusu jednouskokowymi, przy elewacji zachodniej okazałymi skośnymi, zapewne z przełomu XVIII i XIX wieku. Fasada zachodnia z wysokim, częściowo u dołu zamurowanym oknem, zwieńczona trójkątnym szczytem, wydzielonym  tynkowaną opaską,  o dwu strefach: dolnej zapewne z przełomu XIII i XIV wieku,  górnej z 3. ćw. XIV w., ośmioosiowej z ukośnie ustawionymi lizenami przechodzącymi w sterczyny zwieńczone piramidkami. Elewacje boczne korpusu – trójosiowe; północna ściana z zamurowanym otworem okiennym i wejściowym w osi środkowej; we wschodniej skarpie (nawy północnej) ostrołukowe przejście. W południowej ścianie główny portal wejściowy z 2 ćw. XIV w., czterouskokowy, bogato profilowany z formowanej cegły. Szczyt wschodni korpusu (między prezbiterium a nawą) trójkątny, dzielony siedmioma kątowo ustawionymi lizenami przechodzącymi w sterczyny zwieńczone piramidkami; w polach między lizenami ostrołukowe blendy.  Elewacje boczne prezbiterium – trójosiowe, z dwudzielnymi oknami z trój- i czwórlistnymi maswerkami, od wschodu czterodzielne, z bogatym neogotyckim maswerkiem (1867 r.) Wieża dzwonnicza siedmiokondygnacyjna, w dolnej partii  gładka, powyżej gzymsu koronującego przechodzi w ośmiobok podzielony fryzami opaskowymi,  poszczególne kondygnacje zdobią ostrołukowe blendy, z których co druga mieści bliźniacze okna. Ściana wsch. prezbiterium zwieńczona trójkątnym szczytem wydzielonym odsadzką, z pięcioma sterczynami, rozczłonkowanym czterema ostrołukowymi  blendami, z których środkowe znacznie wyższe od skrajnych, mieszcząca okienka strychowe ujęte dwułuczami, nadwieszonymi na kamiennych wspornikach. System artykulacji wnętrza tworzą ostrołukowe arkady międzynawowe, wsparte na kwadratowych sfazowanych filarach; w nawie głównej ponad arkadami ściany tarczowe z szerokimi ostrołukowymi blendami w obramieniach z profilowanej cegły. W prezbiterium, zworniki  sklepień o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej z płaskorzeźbionym popiersiem Chrystusa i symbolami czterech Ewangelistów. Skromne wystrój wnętrza głównie neogotyckie z przełomu XIX i XX wieku (ołtarz główny, ambona, ławy, konfesjonały i chór muzyczny). Organy wykonał w 1910 roku bydgoski mistrz Paul B. Voelkner. Obecny malarski wystrój świątyni, autorstwa W. Blaue, pochodzi z 1. ćw. XX w. Na uwagę zasługuje neogotycki witraż umieszczony we wschodnim oknie prezbiterium, fundowany w 1867 r. przez Wojciecha Łożyńskiego, dyrektora miejscowego gimnazjum.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz.

Opr. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 23-11-2017