Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii: Chełmno - Stare Miasto - uznane zostało za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 13 kwietnia 2005 r. (Dz. U. nr 64 z 2005 poz. 568).

Historia

Kościół został wybudowany w latach 1280-1290; w pierwszym dwudziestoleciu XIV w. przedłużono go ku zachodowi, w tym też czasie wzniesiono obecną wieżę. Do ściany południowej kościoła dobudowano budynek szpitala i  służył przede wszystkim podopiecznym szpitala. W średniowieczu patronat nad szpitalem sprawował  Zakon Najświętszej Maryi Panny. Od  1694 r. kościół należał do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia, a po przeniesieniu się zakonnic w 1828 r. do dawnego klasztoru benedyktynek, przeznaczony  został na magazyn wojskowy. Na przełomie XVIII i XIX wieku rozebrano budynek szpitala przykościelnego; na południowej ścianie kościoła zachowały się do dziś widoczne ślady po rozbiórce. Kościół odnawiany w latach 1903 -1905 i 1937 – 1938. Funkcję religijną pełnił ponownie od 1946 r. jako kościół filialny parafii pw. Wniebowzięcia NMP. Od 2003 r. swoją ekspozycję urządzili w kościele rycerze z Chorągwi Ziemi Chełmińskiej. Każdego roku jest odprawiana w kościele msza święta w uroczystość Zesłania Ducha Świętego.

Opis

Kościół usytuowany w południowej części zespołu staromiejskiego Chełmna przy murach miejskich, w pobliżu Bramy Toruńskiej. Korpus gotyckiej, orientowanej świątyni wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, jednonawowy, od strony zachodniej z pięciokondygnacyjną wieżą na planie prostokąta. W północno-zachodnim narożniku wieży jednouskokowa skarpa. Korpus kryty dachem dwuspadowym, wieża dachem ostrosłupowym z użyciem dachówki mnich-mniszka, zwieńczona krzyżem maltańskim. Kościół wzniesiony z cegły, w wątku wendyjskim,  ściany nawy (północna i południowa) na fundamentach kamiennych. Wnętrze nakryte pozornym sklepieniem kolebkowym (założonym zapewne w XVIII w); w przyziemiu wieży kruchta kryta stropem belkowym. Otwory okienne ostrołukowe, obustronnie rozglifione. Elewacja wschodnia - na osi ze smukłym, ostrołukowym otworem okiennym, po bokach którego w górnej strefie ostrołukowe blendy. Elewacja zwieńczona trójkątnym szczytem ujętym dwiema ukośnie ustawionymi sterczynami o piramidkowych zwieńczeniach. Podstawa szczytu zdobiona fryzem z podwójnego rzędu cegieł kładzionych rębem skośnym,  górna strefa  z szeroką, ostrołukową blendą, mieszczącą trójkę mniejszych blend. Elewacja południowa - pięcioosiowa, z zamurowanym ostrołukowym, profilowanym portalem w osi zachodniej. Elewacja północna - sześcioosiowa, z widocznym szwem wyróżniającą starszą trójosiową część wschodnią od części zachodniej. Elewacja zachodnia - z półszczytami wtopionymi w wieżę z których północny zrekonstruowany ok. 1905 r. Wieżą podzieloną na pięć nierównej wysokości kondygnacji oddzielonych od siebie fryzem opaskowym i odcinkami fryzu ząbkowego, kondygnacje zdobione  ostrołukowymi blendami, z których środkowe z bliźnimi  otworami okiennymi, dolna z centralnie umieszczonym ostrołukowym portalem. We wnętrzu część prezbiterialna wydzielona trzema stopniami i ławą ceglaną obiegającą ściany. W ścianie południowej prezbiterium zamurowany ostrołukowy portal z końca XIII w., pierwotnie prowadzący do budynku szpitala; w ścianie wschodniej okno biforialne, z witrażem wykonanym przez F. Romańczyka w 1938 r. Belka tęczowa z barokowym krucyfiksem (XVIII w.). Wieża otwarta do nawy wysoką, ostrołukową arkadą o sfazowanych narożach, przedzielona chórem muzycznym na dwie kondygnacje, z kruchtą w przyziemiu i chórem muzycznym na piętrze. Wnętrze kościoła ozdobione średniowiecznymi polichromiami odsłoniętymi w trakcie prac remontowych przeprowadzonych w 1937 r., pochodzącymi z dwóch etapów: starsze XIV –wieczne i późniejsze XV-wieczne, częściowo przemalowane, m.in.: scena Zwiastowania Maryi Pannie i Ostatnia Wieczerza. W świątyni znajdują się również obrazy przeniesione z kościoła podominikańskiego: rokokowe z 2. poł. XVIII w. i  z XIX m.in. portret Hermana von Salza sygnowany Hohn 1825; barokowe rzeźby pierwotnie należące do zdemontowanych ołtarzy oraz XIX –wieczne chorągwie procesyjne.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz.

Opr. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 16-11-2017