Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

dwór, d. zbór ariański - Zabytek.pl

dwór, d. zbór ariański


dwór XVI w. Chełmce

Adres
Chełmce, Turystyczna 71

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Strawczyn

Budowla stanowi ciekawy przykład budownictwa rezydencjonalno-obronnego na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Powstała w 1. połowie XVI wieku jako dwór obronny, tak zwana wieża rycerska, a później przechodziła różne losy i przebudowy, tak charakterystyczne dla polskiej historii.

Historia

Budynek powstał prawdopodobnie około 1540 roku jako wieża rycerska. Okoliczne dobra były wtedy własnością Jakuba Sancygniowskiego; potem drogą małżeństw i spadków dostały się rodzinom Kostków, Tarnowskich, Ostrogskich, a w 1619 roku dla rodziny Tarłów zakupił je wojewoda lubelski Piotr Aleksander. Tarłowie posiadali Chełmce aż do 1898 roku, ale dwór (kamienica) przestał być ich rezydencją zapewne już po 1652 roku, kiedy to wznieśli okazały pałac w pobliskim Piekoszowie; budynek stał się wtedy rodzinnym dworem myśliwskim. Nie znamy dziejów obiektu, aż do 1848 roku, kiedy powstał jego opis - miał on wówczas dwa drewniane skrzydła boczne - od południa mieszczące pokoje mieszkalne, a od wschodu - kuchnię z zapleczem. Po spaleniu dworu i wsi przez Rosjan w 1864 roku, stojący przez czas jakiś w ruinie dwór zapewne odtworzono, i też dobudowano klatkę schodową oraz werandę na piętrze; skrzydeł już nie odbudowano. Dwór otoczony był kiedyś parkiem ciągnącym się w kierunku wschodnim, a po północnej stronie znajdował się staw z drewnianym dworkiem. Dalej na północ znajdowało się podwórze z folwarkiem, otoczone zabudową gospodarczą. Pod koniec XIX wieku majątek rozparcelowano, a folwark Chełmce dostał się  w prywatne ręce. W 1915 roku obiekt, za namową H. Sienkiewicza, kupił proboszcz z Oblęgorka, z zamiarem umieszczenia tu szkoły. Przekazany po wojnie rodzinie Jarząbków, został uznany w 1928 roku za niezdatny do mieszkania i przeznaczony na cele gospodarcze. W 1956 roku spłonęły drewniane werandy i klatka schodowa wraz z dachem głównym. Dwór niszczał; w latach 60-tych XX wieku próbowano umieścić tu straż pożarną, pojawiła się okoliczna zabudowa, a w 1985 roku przeznaczono go już do rozbiórki. Dzięki staraniom środowiska konserwatorskiego nie doszło to do skutku i w 1991 roku obiekt zakupiła od władz lokalnych rodzina architektów Borsów, która częściowo odnowiła obiekt przystosowując go do funkcji mieszkalnej; w 2014 roku ponownie zmienił on właściciela. Obiekt jest uznawany za zbór ariański w oparciu o bliżej nieokreśloną tradycję, bez poświadczeń źródłowych.

Opis

Dwór stoi obecnie pośrodku wsi, między wzniesieniem Góry Plebańskiej (z kościołem) a Górą Zachętną. Pierwotny budynek zbudowany został na planie zbliżonym do kwadratu; wywodził się on z tradycji murowanych, późnośredniowiecznych wież obronnych. Był i jest piętrowy, podpiwniczony, nakryty obecnie dachem czterospadowym. Wielokrotne był remontowany, czy też przebudowany, co spowodowało znaczną utratę cech stylowych - widocznych obecnie głównie w proporcjach budynku. Piwnice są w układzie dwutraktowym, przesklepione kolebkowo. Na parterze znajduje się sień reprezentacyjna, przesklepiona kolebkowo i dwie izby nakryte sklepieniem krzyżowym. Na piętrze pierwotnie było wnętrze jednoprzestrzenne, z ośmioma dużymi oknami na cztery strony świata, przykryte drewnianym stropem, a wejście na piętro prowadziło mostkiem zwodzonym na balkon od strony zachodniej. Obecnie w układzie piwnic i parteru niewiele się zmieniło, natomiast na piętrze występują nowożytne podziały na mniejsze pomieszczenia. Wykonano też w ostatnich latach nową przybudówkę od strony wschodniej, umieszczając w niej klatkę schodową. Niewielka posesja jest teraz wygrodzona, wokół budynku występuje trawnik i fragmenty pozostałości okazałego niegdyś parku, dziś zupełnie nieczytelnego w terenie. Budynek murowany jest z kamienia, (miejscowego dolomitu i piaskowca); stropy, więźba i dach są współczesne.

Zabytek niedostępny dla zwiedzających, ale z zewnątrz jest dobrze widoczny. Jest to własność prywatna, budynek okresowo użytkowany.

Oprac. Dariusz Kalina, 21.12.2014 r.

Bibliografia

  • Borsa M., Dwór w Chełmcach w powiecie kieleckim, [w:] Dwór polski w XIX wieku, Warszawa 1998, s. 267-272.
  • Borsa T., Domniemany zbór na tle przemian krajobrazu wsi Chełmce [w:] Dwór polski w XIX wieku, Warszawa 1990, s. 77-88.
  • Kajzer L., O kilku dworach późnorenesansowych z Sandomierszczyzny, [w:] Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV-XVIII w. na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Wybrane przykłady. Materiały z sesji naukowej - Kielce 18 września 1999, Kielce 2000, s. 51-66.
  • KZSP t. 3, z. 4, s. 11-12.
  • Wiśniewski J., Dekanat konecki, Radom 1913, s. 21i nn.

Rodzaj: dwór

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_BK.67418