Historia

Zespół Szpitala Wojskowego w Chełmie powstał w latach 1895-1900 r. w związku z zapotrzebowaniem rosyjskiego garnizonu stacjonującego w Chełmie liczącego ok. 4800 osób. W 1892 r. rozpoczęto budowę zespołu budynków na niezagospodarowanym terenie o powierzchni ok. 3000 m2 przy ul. Hrubieszowskiej, wydzierżawionym od Juliana Uzdowskiego. W 1900 r. przy udziale Cara Mikołaja II wizytującego w tym czasie w Chełmie nastąpiło otwarcie zespołu szpitalnego, w skład którego wchodziły budynki oddziałów chirurgicznego, zakaźnego i psychiatrycznego, budynek szpitalny, wieża ciśnień, budynki pomocnicze, wozownia, piwnice i mur ogrodzeniowy. Do zespołu należała również kaplica prawosławna (ob. Kościół rzymskokatolicki pw. Miłosierdzia Bożego) z prosektorium i cmentarzem, w późniejszym czasie oddzielona od zespołu szpitala. W 1926 r. w części frontowej założenia wzniesiono kolejne budynki tj. budynek dowództwa i administracji szpitalnej oraz budynek sztabu dowództwa okręgu. W 1915 roku szpital przejęła armia austriacka, a w 1918 r. szpital zajęto na potrzeby Wojska Polskiego.

Szpital działał do końca II wojny światowej, przyjmując rannych w wyniku działań wojennych I i II wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej, m.in. z bitwy pod Komarowem. Po drugiej wojnie zespół zmienił funkcję na Wojskową Składnicę Leków, w tym czasie dobudowano kilka magazynów z czerwonej cegły, które wpasowały się w charakter całego założenia. Podczas powojennych przekształceń zlikwidowano tor kolejowy biegnący przed budynkiem oddziału psychiatrycznego, otynkowano wozownię, która zyskała funkcję garażu oraz zmodernizowano budynki z 1926 roku. Budynek administracyjny został nadbudowany, otynkowany i pozbawiony detalu architektonicznego. Pełnił rolę kantyny i biura, w latach 1998 r. i 2004 budynek przeszedł generalny remont w celu przystosowania go najpierw na potrzeby Szkoły Dziennikarstwa, a następnie Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej. Budynek sztabu dowództwa został przejęty przez Wojskową Agencję Mieszkaniową, która utworzyła w nim mieszkania. W 2003 r. pierwszy budynek oddziału chirurgicznego został zaadaptowany na restaurację. Pozostałe budynki zachowały swój wygląd a zmieniły jedynie funkcję na pomieszczenia magazynowe, warsztatowe i biurowe.

Opis

Zespół zlokalizowany w południowo-wschodniej części Chełma. Teren szpitala zbliżony do prostokąta, od północnego zachodu ograniczony ulicą Hrubieszowską, od południowego wschodu ulicą Ks. Zygfryda Berezeckiego. W skład zespołu wchodzą: trzy budynki oddziału chirurgicznego, budynek oddziału zakaźnego, budynek oddziału psychiatrycznego, wieża ciśnień, budynek pomocniczy – pralnia, budynek szpitalny, budynek pomocniczy, wozownia, trzy piwnice, budynek sztabu dowództwa okręgu, budynek dowództwa i administracji oraz mur ogrodzeniowy. 

Założenie stanowi zwartą kompozycję, rozmieszczoną wzdłuż osi północny wschód, południowy zachód. Oś rozpoczyna się od strony ul. Hrubieszowskiej aleją dojazdową, następnie flankowaną fragmentami muru bramnego przylegającymi do budynków sztabu dowództwa okręgu i administracji szpitala. Dalej centralnie w poprzek osi znajdują się trzy podłużne pawilony oddziału chirurgicznego, budynek oddziału zakaźnego i budynek oddziału psychiatrycznego. Symetrycznie po dwóch stronach osi, umieszczone bliżej krawędzi terenu, pomiędzy budynkami oddziału zakaźnego i chirurgicznego znajdują się budynki pralni i budynek szpitalny. Przy granicy terenu od strony wschodniej, na osi budynku oddziału zakaźnego znajduje się budynek pomocniczy. Przy wschodniej granicy terenu, pomiędzy budynkami sztabu dowództwa okręgu i budynkiem szpitalnym mieszczą się trzy niewielkie piwnice. Przy zachodniej granicy terenu na osi budynków dowództwa znajduje się wozownia, a dalej, obok budynku pralni - wieża ciśnień. 

Budynki dowództwa szpitala i dowództwa okręgu zbudowane na planie prostokąta z ryzalitami. Murowane, otynkowane, piętrowe, dwukondygnacyjne. Kondygnacje oddzielone gzymsem profilowanym. Dolna kondygnacja z boniami na narożach, ponad nimi w górnej kondygnacji pilastry. Całość kryta dachem z blachy na rąbek stojący. Budynek pralni, wozowni i część wieży ciśnień przebudowane i otynkowane, pozbawione detalu. Pozostałe budynki ceglane, nieotynkowane, jednokondygnacyjne z prostym detalem ceglanym w postaci fryzów i gzymsów oraz ozdobnymi elementami stolarki drewnianej. Na terenie znajduje się również liczny starodrzew z gatunkami egzotycznymi m.in. pomnikiem przyrody iglicznią trójcierniową.

Zabytek częściowo dostępny, obecnie w budynkach znajduje się restauracja i dom weselny.

Oprac. Jakub Członk, PT NID w Lublinie, 16.04.2020 r.