Rangę i znaczenie ulicy w życiu miasta podkreśla coroczna impreza „Święto ulicy Cieszkowskiego”.

Historia

Wytyczenie ulicy Augusta Cieszkowskiego (do 1920 roku Helmuta von Moltke) wiązało się z szeregiem procesów urbanistycznych związanych z intensywnym rozwojem gospodarczym miasta w drugiej połowie XIX wieku. Intensyfikacja  zabudowy postępowała głównie w północnych rejonach miasta, w rejonie Przedmieścia Gdańskiego. Ulica Cieszkowskiego została tutaj wytyczona w 1894 roku jako krótka uliczka biegnąca na osi wschód-zachód, łącząc ulicę Gdańską z ulicy Pomorską. Zabudowa ulicy powstawała w kilku fazach. Najwcześniejsze budynki wzniesiono w związku z wymianą domów przy głównych ulicach,  były to kamienice narożne przy ulicy Gdańskiej 63 i Pomorskiej 48. Pierwszy etap zabudowy ulicy to rozwiązania tradycyjne w typie i stylistyce nawiązujące do architektury historycznej o tradycyjnych formach jedno i dwuskrzydłowej kamienicy czynszowej. Kolejne budynki przy ulicy Cieszkowskiego o nr 4, 8, 11, 14 i 22  powstały w latach 1898-1900. Były to budynki o bryłach i fasadach bardziej urozmaiconych, eklektycznych łączących w sobie echa historyzujące, neostylowe, ale już opięte secesyzującym detalem.  Najbardziej intensywny etap zabudowy w latach 1900-1903 przyniósł  budowę kamienic o nr 7, 10, 12, 13/15, 16, 18 i 20. Ostatnie budynki pod nr 1, 3, 5 i 9 ukończono już w 1904 roku W tym też roku  przebudowano znacznie dom pod nr 22, wzniesiono werandę i taras, zaś w narożu pojawiła się charakterystyczna pełnoplastyczna rzeźba, symbol ulicy-halabardnik. W zróżnicowanej formie i stylistyce tych budynków wykorzystywano już szeroko elementy i detale secesyjne, z czasem pojawiły się tez elementy modernistyczne. Stylistykę tzw. „architektury malowniczej” tworzyły rozbudowane, asymetryczne elementy architektoniczne, wykusze, wieżyczki i hełmy oraz dekoracyjne układy szachulec. Pojawił się także nowatorski typ zwartej kamienicy na planie litery „T” z wewnętrznym, niewielkim dziedzińcem wewnątrz budynku. Autorem sześciu, wcześniejszych kamienic przy ulicy, powstałych do 1900 roku, był jeden z najbardziej znanych architektów bydgoskich Józef Święcicki (nr 4, 11, 17 i narożne z Pomorską 48 i Gdańską 63), twórca tradycyjny operujący repertuarem historyzujących, neostylowych form (głównie neorenesansowych, neobarokowych i neogotyckich). Karl Bergner, twórca kolejnych pięciu projektów powstałych między 1900-1903, początkowo tworzył w stylistyce eklektycznej z elementami neostylowymi jak w kamienicy pod nr 14, potem zaś opinający tradycyjne w typie, symetryczne, jedno - i dwuskrzydłowe budynki, elewacją, gdzie operował już stylistyką secesyjną w lekko zgeometryzowanej formule (nr 7, 9, 16, 18, 20). Nietypowe rozwiązania architektoniczne z bogatą , zróżnicowaną architekturą i dekoracją elewacji przedstawił Fritz Weidner, twórca domu pod nr 22 z 1899 roku i budynku po nr 13/15 z lat 1902-1903 wzniesionego dla Towarzystwa Mieszkaniowego, odpowiednika dzisiejszej spółdzielni mieszkaniowej. Projekty secesyjnych kamienic pod nr 1  i 3   w latach 1903-04 stworzył  Paul Bohm,  zaś dom pod nr 12 z lat 1902-1903 jest wspólnego autorstwa Victora Petrikowskiego i Rudolfa Kerna. Odbudowana obecnie kamienica pod nr 5 z 1904 roku była pierwszą realizacją wczesnomodernistyczną  autorstwa Ernsta Petersa z ograniczoną do minimum dekoracją i mocniej zaakcentowanymi elementami wertykalnymi w fasadzie. Współcześnie elewacje wszystkich budynków ulicy zostały poddane kompleksowym remontom konserwatorskim.

Opis

Zespół budynków jest usytuowany przy ulicy Cieszkowskiego, położonej w północnej części Śródmieścia, rozpiętej na osi wschód-zachód między ulicą Pomorską, a wschodnią pierzeję ulicy Gdańskiej, jednej z głównych ulic miasta. Budynki zróżnicowane stylistycznie, utrzymujące gabaryty i jednolitą wysokość kondygnacji (dwa piętra z użytkowym poddaszem). Kamienice i domy założone zostały głównie na planach zbliżonych do prostokąta lub wieloboku z jednym (nr 1, 7, 14, 17)  lub dwoma (nr 2, 3, 9, 11,  13/15  i 16-18-20)  skrzydłami mieszkalnymi.  Występują także założone na planie litery „T”  (nr 8, 10, 12) oraz na rzucie nieregularnym, wielobocznym (nr 4),  zryzalitowanym (nr 6) i uskokowym (nr 5, 22). Elewacje budynków  symetryczne, nieznacznie zryzalitowane (nr 1, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 17) oraz asymetryczne z wykuszami, nadwieszonymi balkonami, układem loggi w jednym pionie i zróżnicowanymi szczytami (nr 4, 9,  10, 13/15, 14 i 16/18/20). Fasady domów asymetryczne z urozmaiconą, uskokową linią elewacji, zróżnicowaną na każdej  z kondygnacji z werandami w uskoku lub pionem balkonów oraz rozbudowaną partią poddasza (nr 3 i 22). Kamienice narożne (z Pomorską 48 i Gdańska 63) wieloosiowe ze strefą ściętego narożnika, partiami wykuszy i ostatnią kondygnacją w typie mezzanina. Wszystkie budynki od strony ulicy o partii poddasza ze ściętym dachem krytym dachówkami lub łupkiem, w którym zróżnicowane formy murowanych i drewnianych lukarn oraz wyłamania wysokich, murowanych i szachulcowych szczytów o zróżnicowanych formach - trójkątnych, naczółkowych, wolutowych ze spływami, także  z wielobocznymi, ostrosłupowymi i kielichowymi hełmami. Układy wnętrz jedno i dwutraktowe rozciągające się wzdłuż wąskich korytarzy z pomieszczeniami w typie amfiladowym i  gospodarczymi rozlokowanymi w skrzydłach mieszkalnych dostępnych od strony drugich klatek schodowych. Wejścia do wnętrz budynków od frontowej  strony elewacji, wyjątek to dom nr.22 z wejściem umieszczonym  w ścianie bocznej. Elewacje budynków zróżnicowane o bogatej artykulacji i podziałach architektonicznych, ściany boniowane, podziały horyzontalne oprofilowanymi gzymsami, wertykalne lizenami i pilastrami, oprawy okienne o różnorodnych wykrojach otworów okiennych (prostokątnych, odcinkowych, łukami pełnymi, koszowych i ostrołukowych), zwieńczone wydatnymi, mocno oprofilowanymi gzymsami koronującymi ponad którymi ukośne dachy z wcięciami lukarn, wystawek, szczytów i wieżyczek z hełmami. Bogata dekoracja sztukatorska i detalu określająca stylistykę budynku. Eklektyczne elewacje z przewagą elementów i detalu historyzującego nawiązującego do renesansu i baroku występują w budynkach narożnych z Pomorską 48, 50 i Gdańską 63 i Cieszkowskiego 17. Harmonijne, symetryczne z boniowaniem parteru i bogatą oprawą otworów okiennych ujętych opaskami, pilastrami i zwieńczonych naczółkami na  konsolach to cechy charakterystyczne dla pierwszej fazy zabudowy ulicy. Elementy neogotyckie połączone z detalem secesyjnym w zryzalitowanej wykuszem, pionem werand  i nadwieszoną  wystawką występują w odbiegającej od stereotypu niesymetrycznej elewacji  domu nr 4, czy symetrycznej nr 11. Podobne klasyczne nawiązania w detalu, artykulacji fasad i sztukaterii znajdujemy w elewacji kamienicy nr 6 i 8. Eklektyczne powiązania tradycyjnych, historycznych form z detalem architektonicznym i dekoracją secesyjną są wyznacznikami stylistycznymi budynków nr 1, 3, 7, 8, 9, 10, 12, 16/18/20 i 22 (płynne linie gzymsów, szczytów, ornamentalne, secesyjne płyciny i oprawy otworów portalowych i okiennych). Charakterystyczny częsty detal secesyjny to liść kasztanowca i elementy detalu roślinnego. Występują także secesyjne ornamenty geometryczne, stylizowane roślinne, inicjały, symbole kartuszowe i płaskorzeźbione sceny figuralne (alegoryczne). We wnętrzach zachowany pierwotny wystrój i wyposażenie klatek schodowych (posadzki ceramiczne, drewniane klatki schodowe) i sztukaterie w pomieszczeniach mieszkalnych oraz stolarka drzwiowa i okienna.

Dostęp do części mieszkalnych ograniczony. Ogólnie dostępne w godzinach otwarcia są sklepy i punkty usługowe.

Oprac. Piotr Winter, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 19.12.2014 r.

Bibliografia

• Winter P., Ulica Augusta Cieszkowskiego w Bydgoszczy. Zespół architektoniczny z przełomu XIX I XX w., Bydgoszcz 1996.