Historia

Pierwsi Żydzi pojawili się w okolicach Bydgoszczy XVI wieku, co potwierdzają informacje z 1596 roku. Pierwszymi osadnikami byli Żydzi z ościennej Bydgoszczy, którym w 1555 roku nakazano opuszczenie miasta. Do osadnictwa zachęcał przywilej królewski z 1633 roku, potwierdzany następnie w 1752 i 1765 roku.  Kahał fordoński powstał w XVII wieku, przypuszczalnie już w końcu XVI wieku. W połowie XVII wieku istniała w Fordonie synagoga i żydowski cmentarz. W drugiej połowie XVII wieku ostatecznie ukształtowała się dzielnica żydowska. W Fordonie, w rynku miejskim, synagoga powstała w 1. połowie XVII wieku. Jej funkcjonowanie jest poświadczone w 1649 roku. Została zniszczona w 1656 roku. Trzecia synagoga powstała w latach 60. XVII wieku. W źródłach po raz pierwszy pojawiła się w 1666 roku. Obiekt przetrwał do lat 60. XVIII wieku. Do budowy kolejnej przystąpiono w 1761 roku, która została zakończona w 2. połowie XVIII wieku. Źródła wskazują na jej działalność w 1781 roku. Zo­stała zniszczona w latach 1820-1826. Następną wzniesiono w latach 1827/1828, a do użytku oddano w 1832 roku. Gmina w połowie XVII wieku dysponowała też cmentarzem. W XIX wieku gmina posiadała bet hamidrasz, budynek szkoły żydowskiej z biblioteką i łaźnią rytualną. Gmina fordońska została rozwiązana w 1932 roku, a jej majątek został przekazany gminie bydgoskiej w sierpniu 1933 roku. Synagoga pełniła swoje funkcje do 1939 roku. W czasie II wojny światowej budynek został częściowo przebudowany przez Niemców na kinoteatr i ponownie przebudowany w latach 40. i początkach lat 50. XX wieku. Wybito dodatkowe otwory drzwiowe i okienne oraz przebudowano wnętrze. Do 1988 roku działało w niej kino „Wisła". Od lat 80. XX wieku obiekt stopniowo popadał w ruinę. W 1992 roku Towarzystwo Przyjaciół Fordonu z Radą Osiedla Fordonu wystąpiło o adaptację synagogi na cele kulturalne dla miasta. Projekty wykonała Autorska Pracownia Projektowania Architektonicznego Krzysztofa Kempy, która przewidywał powrót empor, odsłonięcie zamurowanych okien bocznych, przywrócenie elewacji frontowej do pierwotnego wyglądu. W części zaplanowano szatnię, sanitariaty i część gastronomiczną. Pierwsze prace porządkowe w synagodze i wokół niej przeprowadziła młodzież z „Pokolenia” i „Grupy Czyczkow”, a w latach 1991-1993 zostały przeprowadzone pierwsze imprezy. W latach 90. XX wieku prawa własności do budynku przejęła Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która w 2004 roku przekazała je bydgoskiej Fundacji Yakiza. Na początku 2005 roku Yakiza planowała w synagodze urządzić ośrodek sztuki alternatywnej. W tym też roku zostały rozpoczęte prace remontowe dachu celem zabezpieczenia wnętrza budynku przed dalszym niszczeniem. W latach 2010-2011 dokonano remontu dachu, a obiekt został częściowo otynkowany. Pod koniec września 2013 roku Synagoga w Fordonie zmieniła właściciela i przeszła w ręce Fundacji dla Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.  

Opis

Budynek synagogi usytuowany jest przy ulicy Przy Bóżnicy, wzniesiony na fundamencie o wymiarach 27 na 15,5 m. i wysokość 16,5 m. Budowla jednokondygnacyjna mieszcząca 500 w sali głównej i 250 kobiet na galerii lub galeriach. Prostopadłościenny obiekt na rzucie prostokąta nakryty jest dachem dwuspadowy. Wewnętrzna konstrukcja podtrzymywana przez drewniane filary. Budynek w stylu klasycyzującym. Główne wejście do synagogi, od strony zachodniej, prowadziło przez trzy dwuskrzydłowe prostokątne drzwi, skąd poprzez niewielki przedsionek prowadziły schody na emporę. Dwukondygnacyjną elewację frontową ujmują w narożach półfilary podzielone skromnym belkowaniem, wspartym na dwóch parach półkolumn i pojedynczych półkolumnach. W górnej części, nad drzwiami trzy półokrągłe okna opierające się o wydatne belkowanie. Powyżej, wsparty na belkowaniu, wydatny gzyms koronował trójkątny szczyt z okulusem i częściowo promienistym boniowaniem. Elewacja wschodnia ujęta w narożach szerokimi półfilarami z przylegającymi dwoma parami pilastrów. W części środkowej cztery pilastry, między nimi dwa duże prostokątne szczeblinkowe okna. Nad fryzem wydatny gzyms koronujący, a nad nim prosty trójkątny szczyt z okulusem. Elewacje południową i północną ujmują w narożach szerokie półfilary, dzielone przez 6 par pilastrów na wysokich wieloskokowych cokołach. Między nimi pięć dużych szczeblinkowych okien, ponad nimi wysoki wieloskokowy gzyms koronujący.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.11.2014 r.

Bibliografia

• Schade, K., Bromberg und alte Wasserwerk, „Bromberg”, nr 114, Wilhelmshaven  1997.
• Sekuła-Tauer E., Zabytki Fordonu - Synagoga, [w:] Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu, z. 1, 1996, s. 57-61, Bydgoszcz 1996.
• Winter, P., Powstanie nowoczesnego systemu wodno-kanalizacyjnego w Bydgoszczy (lata 1881-1920), Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2011.
• Żydzi w Fordonie. Dzieje. Kultura. Zabytki, Kawskiego T. (red.), Bydgoszcz 2008.