z uwagi na znajdującą się tutaj kwaterę żołnierzy francuskich poległych w wojnie prusko-francuskiej (1870-1871) czy miejsce spoczynku pochodzącego z Węgier Józefa Szügyi Trajtlera.

Historia

W grudniu 1808 r. magistrat miasta Bydgoszczy nabył grunt o powierzchni 1 ha zlokalizowany w obrębie ówczesnej, podmiejskiej gminy Okole, po południowej stronie drogi wylotowej prowadzącej w kierunku dzisiejszego Czyżkówka. Na działce przekazanej parafii pw. śś. Marcina i Mikołaja, w 1809 roku został założony miejski cmentarz katolicki. Pierwsze pochówki odbyły się najpóźniej w 1811 roku po wprowadzeniu przez władze pruskie zakazu chowania zmarłych na przykościelnych nekropoliach. W 1828 roku polną drogę graniczącą z cmentarzem przekształcono w brukowaną ulicę prowadzącą w kierunku Koronowa. Nekropolia stała się miejscem grzebania zmarłych z Bydgoszczy i okolic. W 1855 roku powiększono ją o 0,40 ha. W 1877 roku w związku z przyłączeniem Okola do Bydgoszczy cmentarz znalazł się w granicach miasta. Do około 1892 roku nekropolia nie była podzielona na kwatery, nie posiadała regulaminu ani numeracji grobów. W 2. połowie XIX wieku cmentarz został powiększony, w 1886 roku uzyskał nowe, murowane ogrodzenie, a w 1892 roku wprowadzono nasadzenia z kasztanowców, klonów i lip. Na początku XX wieku cmentarz był zapełniony i nie mógł być użytkowany. W związku z tym w 1906 roku w północnej części miasta założony został nowy cmentarz. Wówczas weszła w użycie nazwa cmentarz starofarny lub stary cmentarz dla odróżnienia od nowej nekropolii. W 1924 roku po dokonaniu podziału parafii farnej na sześć mniejszych, cmentarz przeszedł w zarząd nowoutworzonej parafii pw. Świętej Trójcy. W latach 1939-1945 niemieckie władze okupacyjne nakazały usunięcie polskich inskrypcji, ponadto cmentarz był dewastowany m.in. przez bojówki hitlerjugend. W latach 1945-1964 odbywały się pochówki w grobach rodzinnych i opuszczonych z XIX wieku. 15 lipca 1964 roku Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Miejskiej Rady Narodowej zamknął nekropolię, którą przekształcono w cmentarz komunalny. W 1978 roku w związku z modernizacją układu komunikacyjnego nekropolia została  zmniejszona o część północną, która posłużyła wytyczeniu nowego przebiegu przyległej doń ul. Grunwaldzkiej. Rozebrane zostały zabytkowe kaplice grobowe, dom dozorcy cmentarza (Grunwaldzka 17) i mur, który w nowym przebiegu zrekonstruowano m.in. staraniem mieszkańców w 2008 roku. W 1984 roku został opracowany plan rewaloryzacji cmentarza do realizacji, którego przystąpiono w 1991 roku. W 1994 roku cmentarz ponownie został otwarty dla pochówków. Od 1998 roku renowacja nekropolii wspomagana jest społecznymi funduszami pozyskiwanymi w czasie kwest przeprowadzanych 1 listopada.

Opis

Nekropolia o powierzchni 3,2 ha położona jest w dzielnicy Okole, na północny-zachód od Starego Miasta. Zajmuje ona czworoboczną działkę zlokalizowaną między ulicą Grunwaldzką od północy i korytem kanału bydgoskiego od południa. Cmentarz jest wydzielony murowanym ogrodzeniem. Główna brama znajduje się od północy w połowie szerokości parceli. Aleja główna prowadzi od bramy w kierunku południowym i wraz z pozostałymi, gruntowymi, prostopadle przecinającymi się alejkami dzieli cmentarz na 10 czworobocznych kwater. Wzdłuż centralnej alei są nasadzone lipy, a przy bocznych m.in. klony oraz kasztanowce. W partii środkowej cmentarza znajduje się neogotycka kaplica przedpogrzebowa, w części południowej jest zachowanych kilka kaplic grobowych. Po wschodniej stronie bramy głównej wznosi się Boża Męka (1663 rok). Współcześnie wśród wystawionych nad mogiłami nagrobków najstarsze zachowane pochodzą z 1852 (Ignacego Rutkowskiego) i 1864 roku. Liczne, spośród zachowanych pomników nagrobnych same w sobie są zabytkami, przykładami sztuki sepulkralnej, w przewarzającej mierze rzemiosła kamieniarskiego, powstałymi w pracowniach takich twórców jak Jakub Job, artysta rzeźbiarz Piotr Triebler czy rzeźbiarz Franciszek Giecewicz, który jest autorem wyróżniającego się pod względem artystycznym pomnika Marty Karaśkiewiczowej (zm. 1924).

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.12.2014 r.

Bibliografia

• Ewidencja cmentarzy woj. bydgoskiego, Cmentarz starofarny w Bydgoszczy, oprac. Maria Grzęska-Janiak, Stefania Łączewna, Toruń 1983, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Jarkiewicz Zenon, Żołnierskie groby sprzed 130 lat, „Kalendarz bydgoski” 2002, s. 206-208.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Dawne województwo bydgoskie, z. 3: Bydgoszcz i okolice, oprac. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Warszawa 1977, s. 32.
• Markiewicz Alojzy Janusz, Nieśmiertelne nie umiera! Z dziejów cmentarza starofarnego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1992.