Jednocześnie, oryginalny czworoboczny dziedziniec wewnętrzny gmachu z imponującą klatką schodową doświetloną świetlikiem jest wyjątkowym rozwiązaniem nieposiadającym analogii na obszarze Górnego Śląska.

Historia

Pierwszy budynek sądu wraz z kompleksem więziennym wzniesiono w latach 1858-1862 w stylu neogotyckim wg projektu Paula Jackischa. Gmach rozbudowano w latach 1891-1895 w stylu neorenesansu północnego z wykorzystaniem partii starszego korpusu Królewskiego Sądu Krajowego (obecnie skrzydło zachodnie). Autorami dokumentacji projektowej z 1890 r. byli Blau i Neumann, roboty budowlane prowadzili J. Heise oraz Sobociński i Schultz.  

Opis 

Budynek usytuowany na nieregularnej, wielobocznej działce we wsch. części kwartału zabudowy ograniczonego od pn. ul. Wrocławską, od wsch. ul. Piekarską, od pd. ul. Sądową, od zach. ul. Powstańców Warszawskich. Od strony zach. graniczy z zespołem zabudowy aresztu śledczego.

Neorenesansowy gmach, o rozczłonkowanej bryle złożonej z czterech skrzydeł zgrupowanych wokół wewnętrznego dziedzińca.

Elewacja frontowa (wsch.) skrzydła głównego otynkowana, o zróżnicowanej ilości osi na poszczególnych kondygnacjach. Środkowa część ściany ujęta w ryzalit zwieńczony trzema neobarokowymi szczytami. Ściana na poziomie parteru, w ryzalicie, wsparta na kamiennym cokole, oddzielona od wyższych kondygnacji gzymsem kordonowym. W środkowej części ściany arkadkowy portyk. Słupy i obramienia portyku licowane rustykowanymi boniami. Nadproża tynkowane, zwieńczone zwornikami. Po bokach dwie osie okienne. W każdej osi nad cokołem otwór okiennym zamknięty półkoliście, ujęty w boniowaną opaskę. Powyżej gzyms podokienny na dekorowanych wspornikach i mniejsze okno ujęte w tynkowaną opaskę zdobioną w dolnej części wolutami. Opaska zwieńczona w górnej części zwornikiem. Boczne krawędzie ściany (od cokołu do górnej części szczytów) boniowane. Na poziomie I piętra pięć osi okiennych – trzy w części środkowej i dwie rozmieszczone po bokach. Okna I i II piętra wsparte na krótkich gzymsach podokiennych, ujęte w kamienne opaski dekorowane po bokach boniami, zwieńczone zwornikami. Otwory okienne na II piętrze mniejsze. Na poziomie II piętra dziewięć osi okiennych, w tym pięć w części środkowej. Powyżej, w każdym ze szczytów bocznych jedno symetrycznie rozmieszczone okno. W szczycie środkowym nisza z kartuszem dekorowanym symbolem wagi Temidy. Powyżej płycina z datą 1894. Ściany szczytów ujęte w spływy wolutowe, dekorowane w górnych częściach palmetami. W bocznych częściach elewacji dwa symetrycznie rozmieszczone ryzality pozorne ramowane po bokach boniami. W każdym z ryzalitów dwie osie okienne. Okna na Poziomie I i II piętra wsparte na krótkich gzymsach podokiennych, ujęte w tynkowane opaski. W górnej części ścian szczyty zwieńczone naczółkami wolutowymi. W każdej z dwóch ścian szczytowych jedno okno. Pomiędzy ryzalitem środkowym a ryzalitami bocznymi po jednej osi okiennej. W każdej z dwóch osi na poziomie parteru otwór wejściowy ujęty w boniowane obramienia. Nad drzwiami okno zamknięte półkoliście. Okna na I i II piętrze wsparte na gzymsach podokiennych, ujęte w tynkowane opaski. W ryzalicie środkowym otwory okienne zamknięte łukiem. W ścianach pomiędzy ryzalitami, nad drzwiami niewielkie okna zamknięte półkoliście. Powyżej okno zamknięte łukiem. Na II piętrze okno prosto zamknięte. W ryzalitach bocznych otwory okienne prosto zamknięte. 

Elewacja pd. skrzydła głównego otynkowana, o zróżnicowanej ilości osi na poszczególnych kondygnacjach i analogicznym sposobie opracowania. Ściana na poziomie parteru wsparta na cokole, oddzielona od wyższych kondygnacji gzymsem kordonowym. Cokół licowany rustykowanymi boniami ramującymi okna piwniczne. Powyżej, na poziomie wysokiego parteru trzy okna ujęte w kamienne opaski z pojedynczymi boniami wzdłuż bocznych krawędzi, zwieńczone w górnej części zwornikiem. Pod oknami wgłębne płyciny. Na oknami gzyms kordonowy. Na poziomie II i I piętra sześć okien wspartych na gzymsach podokiennych, ujętych w tynkowane opaski, rozmieszczonych po dwa obok siebie. Powyżej gzyms wieńczący. Otwory okien piwnicznych i okna na parterze zamknięte łukiem. Otwory okien na I i II piętrze prosto zamknięte. Elewacja pn. skrzydła głównego trzy- i sześcioosiowa, o analogicznych sposobie rozmieszczenia opracowania.

Elewacja wsch. skrzydła bocznego od strony ul. Sądowej dwuosiowa. W dolnej części ściany otwory okien piwnicznych. Na poziomie wysokiego parteru dwa okna zamknięte półkoliście. Powyżej gzyms kordonowy i okna na I i II piętrze prosto zamknięte. W górnej części ściany gzyms wieńczący. Narożnik boniowany. W elewacji pd. jedna oś okienna usytuowana centralnie. Na każdej kondygnacji od parteru do II piętra okno zamknięte półkoliście, ujęte w tynkowaną opaskę zwieńczoną zwornikiem. Ściana zwieńczona szczytem ujętym w spływy wolutowe, dekorowanym w górnej części palmetą. W ścianie szczytu jedno okno. Elewacja zach. pięcioosiowa.

Elewacja wsch. skrzydła bocznego od strony ul. Wrocławskiej czteroosiowa, o analogicznym sposobie opracowania. W elewacji pn. trzy osie okienne. Na osi środkowej szerokie okna zamknięte łukiem, w osiach bocznych okna na parterze zamknięte łukiem, na I i II piętrze prosto zamknięte. W elewacji zach. siedem osi okiennych.

Elewacja pd. skrzydła tylnego rozczłonkowana ryzalitem w części wsch. W ryzalicie trzy osie okienne. W pozostałej części elewacji osiem osi okiennych. W dolnej części ściany cokół i prostokątne otwory okien piwnicznych. Na parterze, I i II piętrze okna wsparte na krótkich gzymsach podokiennych, ujęte w kamienne opaski zdobione po bokach pojedynczymi boniami. W górnej części ściany niewielkie otwory poddasza. Elewacja pn. dziewięcioosiowa, rozczłonkowana nachodzącymi na siebie ryzalitami w części wsch. W ryzalicie otwór drzwiowy ujęty w boniowaną opaskę. Powyżej, na I i II piętrze okno w układzie biforium ujęte w opaskę w formie półkolumn zwieńczonych roślinnymi kapitelami podtrzymującymi nadproża. W pozostałej części ściany osiem osi okiennych. Okna o analogicznym sposobie opracowania jak w elewacji pd. Elewacja zach. rozczłonkowana ryzalitem. W ryzalicie pięć osi okiennych. W osi trzeciej i czwartej (od strony pn.) dwa większe okna, analogiczne do okien na  pozostałych elewacjach. Po bokach niewielkie otwory zamknięte łukiem.

Stolarka okienna wtórna, o zróżnicowanych podziałach. W elewacji wsch. skrzydła głównego na I piętrze (w ryzalicie środkowym) okna dwudzielne i dwupoziomowe z murowanym słupkiem i ślemieniem, z dodatkowymi podziałami skrzydeł okiennych za pomocą listew. W ścianach przy ryzalicie oraz w ścianach szczytowych skrzydeł bocznych okna trójdzielne i dwupoziomowe z murowanymi słupkami. W elewacji pd. na parterze okna trójdzielne i dwupoziomowe z murowanymi słupkami i ślemieniem, z dodatkowymi podziałami skrzydeł okiennych za pomocą poziomych listew. W elewacji pn. skrzydła tylnego okno w układzie biforium oddzielone słupkiem w formie półkolumny. W elewacji wsch. drewniane, dwuskrzydłowe drzwi, w konstrukcji ramowo-płycinowej z listwą przymykową i prosto zamkniętym nadprożem, z przeszkleniami w górnej części skrzydeł. Płyciny i listwa przymykowa zdobione dekoracją snycerską. Ponad nadprożem nadświetle. Drzwi zabezpieczone kutymi kratami. Drzwi boczne drewniane, jednoskrzydłowe, w konstrukcji ramowo-płycinowej. W elewacji pn. skrzydła tylnego drzwi dwuskrzydłowe, w konstrukcji ramowo-płycinowej, z przeszkleniami w górnych częściach skrzydeł. Ponad nadprożem nadświetle zamknięte łukiem. Drzwi zabezpieczone kratą.

W holu oraz na korytarzu w pobliżu wejścia posadzka z lastriko z dekoracją z mozaiki o motywach geometryczno-roślinnych. W holu arkady zamknięte łukami odcinkowymi wsparte na czworobocznych filarach połączonych na poszczególnych kondygnacjach balustradą z tralek. Trzony filarów na poziomie parteru boniowane. Na I piętrze, naprzeciwko wejścia, zegar zwieńczony hełmem ze sterczyną. Pod tarczą zegara dekoracyjna płycina. Na wyższej kondygnacji dekoracja sztukatorska z godłem państwowym i herbami śląskich miast oraz motywem wagi Temidy. Nad holem świetlik. Na klatce schodowej posadzka z lastriko. Schody z przedsionka na parter i w korytarzach parteru jednobiegowe, granitowe. Schody główne trójbiegowe, rozdzielne, z granitowymi stopnicami i balustradą z tralek. U podnóża schodów słupy z latarniami. Na bocznych klatkach schodowych schody dwubiegowe, granitowe, z żeliwną, bogato zdobioną balustradą, z drewnianą poręczą. W salach rozpraw drewniana boazeria oraz sufity zdobione dekoracją sztukatorską. Zachowana wewnętrzna stolarka drzwiowa. Z przedsionka wejściowego do holu drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, w konstrukcji ramowo-płycinowej, przeszklone, z nadświetlem zamkniętym łukiem odcinkowym. W korytarzu czteroskrzydłowe drzwi wahadłowe, w konstrukcji ramowo-płycinowej, na zawiasach czopowych, z przeszkleniami i nadświetlem zamkniętym łukiem. Drzwi do sali rozpraw drewniane, jedno- i dwuskrzydłowe, w konstrukcji ramowo-płycinowej, z bogatą dekoracją snycerską, z usytuowanymi ponad nadprożami drewnianymi supraportami, o renesansowych formach. W przedsionku drzwi na zawiasach czopowych z usytuowanymi powyżej kamiennymi supraportami.

Obiekt o ograniczonym dostępie.

Oprac. Dorota Bajowska, Ewa Waryś Pracownia Terenowa NID w Katowicach, 01.2023 r.

Bibliografia

• Archiwum miejskie w Bytomiu, Dokumentacja budowlana, sygn. 586.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Urbanistyki, Budynek sądu, oprac. M. Łabuz, sierpień 2005 (Archiwum Zakładowe NID w Warszawie).
• Gano-Kotula A., Architektura śródmieścia Bytomia, Gliwice 1995.
• Wróblewski S., Architektura spod znaku Temidy w prowincji śląskiej w latach 1877-1918, Wrocław 2018.