Historia

Pierwszy drewniany kościół początkowo pw. śś. Piotra i Pawła, a po 1253 roku dodano św. Stanisława Biskupa, usytuowany był na terenie osady przygrodowej, obecnie Stary Brześć. W 1580 roku wzmiankowany jako nie użytkowany, a wkrótce zniesiony. Kolejny pw. śś. Piotra i Pawła wzniesiono z fundacji Kazimierza I, księcia kujawskie­go około 1240 roku w nowym miejscu, na terenie miasta lokacyjnego, na wzniesieniu górującym nad okolicą. Obecny usytuowany w południowej części miasta, zbudowany po 1320 roku i powiększo­ny w XV wieku  jako gotycki i trzy nawowy. W 1556 roku uległ pożarowi, w następnych latach odbudowywany. W 1578 roku świątynia podlegała kapitule włocławskiej. Informacje powizytacyjne z 1584 roku podają, że oprócz kaplic kościół posiadała ołtarz główny świętego Stanisława Męczennika i ołtarze boczne tj.: Ciała Chrystusowego, Wszystkich Świętych, Świętego Jerzego, Świętej Anny i ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W 1657 roku spalony przez Szwedów - zniszczeniu uległo zadaszenie i sklepienia. W 1710 roku nastąpiła odbudowa - wewnątrz wprowadzono strop wsparty na trzech filarach dzielących świątynię na dwie nawy oraz wzniesiono barokowe szczyty. W 1766 roku przeprowadzono prace remontowe. W 1806 roku świątynia został zamknięta z powodu zawalenia się sklepienia. W 1812 roku pełniła funkcję magazynu dla wojsk francuskich. Obiekt gruntownie odrestaurowany w 1atach 1819-1830 tj. (tj. mury, nowe zadaszenie, sygnaturka, okna, drzwi, ołtarze, ławki i drewniana podłoga). Po 1867 roku kolejna renowacja. W 1874 roku wyburzono kaplice. W latach 1907-1909 przeprowadzono regotyzację kościoła według projektu architekta Tomasza Pajzderskiego. W ramach prac przywrócono filary międzynawowe nadając wnętrzu układ trój nawowy, zrekonstruowano skle­pienia, zewnętrzne szczyty podniesiono do pierwotnej wysokości i nadano im formę neogotycką. Na bazie zachowanych arkad wybudowano dwie kaplice. W 1917 roku warszawski rzeźbiarz Stanisław Pawlak wykonał ołtarz główny, w kształcie neogotyckiego tryptyku, z grupą Ukrzyżowania. Z tego samego roku pochodzą dwa ołtarze boczne. W latach 1909-1911 wstawione zostały witraże zrealizowane według projektów Konrada Krzyżanowskiego. W 1910 roku zamontowano 18. głosowe organy przez firmę Adolfa Homana z Warszawy oraz odnowiono elewację, przed kościołem odtworzono dzwonnicę. W latach 1925-1927 wnętrze kościoła pokryto modernistyczną polichromią przez Juliusza Makarewicza z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1981-1999 dach kościoła został pokryty blachą miedzianą, a wewnątrz odnowiono polichromię, w tym polichromię dwóch kaplic. W 2010 roku kościół został poddany generalnemu remontowi.

Opis

Kościół usytuowany jest w południowej części lokacyjnego miasta pomiędzy ulicą Farną i Podmierną. Jest wolnostojący, murowany, ceglany, trójnawowy o układzie halowym, z dwoma symetrycznymi kaplicami w ramionach korpusu i z prosto zamkniętym prezbiterium. W nawach znajduje się sklepienie gwiaździ­ste z 1908 roku, w prezbiterium siatkowe. Korpus nawy jest czteroprzęsłowy, z przylegającymi od południa i od północy (od strony wschodniej) dwoma symetrycznymi kaplicami. Zwarta i jednorodna bryła, nakryta wysokim dwuspadowym dachem. Od północy w narożu nawy i prezbiterium znajduje się cylindryczna wieżyczka schodowa. Elewacja zachodnia (frontowa) jest jednoosiowa, ujęta w narożach trójuskokowymi szkarpami i kolejnymi dwoma zawierającymi wieloskokowy gotycki portal zwieńczony ostrym łukiem. W górnej części elewacji i na górnym licu szkarp ostrołukowe, otynkowane blendy, w polach skrajnych większe. Szczyt trójkątny (neogotycki, zrekonstruowany) dzielony jest lizenami przechodzącymi w czworoboczne sterczyny oraz blendami z dekoracją maswerkową. W partii środkowej jest dwustrefowy - strefa górna z prostym odcinkiem o trzech sterczynach. Elewacja południowa i północna korpusu nawy jest czteroosiowa, z oknami zwieńczonymi łukiem ostrym i kaplicami z mniejszymi oknami ze szczytami zwieńczonymi sterczynami i pięcioma parami ostrołukowych blend z okulusami powyżej. Elewacja wschodnia jest jednoosiowa, zaakcentowana dużą ostrołukową otynkowaną blendą zwieńczona szczytem z pięcioma blendami dzielonymi ceglanymi lizenami zwieńczonymi sterczynami. Elewacja północna prezbiterium jest dwuosiowa, w narożniku między prezbiterium i nawą cylindryczna wieżyczka schodowa. Elewacja południowa z pięcioosiową zakrystią. Wysokie trzynawowe wnętrze zwieńczone jest sklepieniem gwiaździstym wspartym na sześciu filarach, zrekonstruowany w 1908 roku Kaplica północna zbli­żona do kwadratu, południowa do prostokątna, zrekon­struowane w 1908 roku. W prezbiterium i kaplicach znajdują się sklepienia kolebkowe z siecią ceglanych żeber, w prez­biterium o układzie gwiaździstym. W zakrystii i składziku sklepienie kolebkowe z lunetami. Tęcza oraz arkady międzynawowe zamknięte łukiem ostrym, wejścia i okna. Chór muzyczny jest neogotycki, mu­rowany, wsparty na filarach, z których trzy środkowe w nawie głównej ostrołukowe, para skrajnych zamkniętych półkoliście. Kościół otacza mur neogotycki z początku XX wieku z filarkami i płyt­kimi arkadami ostrołukowymi z początku XX wieku.

Zabytek jest dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Mirella Korzus, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 19.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna, Kościół parafialny rzymsko-katolicki pw. Św. Stanisława Biskupa, oprac. Kosiniec H., 1994, Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Włocławku oraz Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Łoziński J.Z., Miłobędzki A., Atlas zabytków architektury w Polsce,   Warszawa 1967, s. 45,
• Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, Warszawa, s. 71,
• Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1970.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11: Dawne województwo bydgoskie, z. 18, Warszawa, 1988, s. 107-110.
• Zabytki architektury województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1974, s. 305.