wraz z cmentarzem przykościelnym i d. pastorówka jest przykładem zespołu sakralnego architektury powstałej w związku z rozwojem osadnictwa olenderskiego w regionie nowotomyskim w Wielkopolsce. Jest cennym świadectwem wielokulturowego dziedzictwa Wielkopolski.

Historia

Najstarsza wzmianka o wsi Boruja Kościelna pochodzi z 1409 r., z okresu sporu procesowego o podział gruntów pomiędzy wsiami Boruya, Bylęcin (ob. Belęcin) i Tuchorzą. Do końca XV w. wieś należała do wdowy po Janie Głowaczu ze Zbąszynia. Kolejnymi właścicielami byli: Abraham (1424 r.), jego syn Stanisław (1456 r.), Małgorzata- wdowa po Stanisławie, Abraham - syn Stanisława, Piotr i Marcin - Bracia Abrahama (1489 r.). W 1497 r. Boruja uzyskała prawo do wyrębu drewna w lasach oraz prawo do wypasu na pastwiskach należących do Zbąszynia. W XVI i XVII w. wieś należała do rodziny Zbąskich. W 1531 r. po podziale majątku przez Zbąskich, Boruję wraz z karczmą otrzymał Jan Zbąski, kanonik poznański. Podczas pożaru wsi w 1605 r. zniszczeniu uległo ok. 1/3 zabudowy. Po rozbiorach Boruja została własnością domenalną państwa pruskiego. Wieś została powtórnie lokowana w 1785 r. na prawie olenderskim i wtedy przybyli pierwsi osadnicy. W l. 20 i 30 XIX w. osiedliła sie największa grupa osadników, powstało wówczas 40 nowych gospodarstw. W 1801 r. było około 101 domów i 601 mieszkańców, w tym 298 ewangelików i 283 katolików oraz 10 żydów. Kościół zbudowany został w latach 1775-1777 dla miejscowej gminy ewangelickiej. Pierwotnie była to skromna świątynia w konstrukcji ryglowej z otynkowanym wypełnieniem. W 1900 r. kościoł został rozbudowany od strony zach. przez dobudowanie wieży. W l. 50.XX w. wymieniono ściany na ceglane oraz dobudowano półkoliście zamknięte prezbiterium z dwoma zakrystiami po bokach. Nieopodal w 1900 r. powstała pastorówka, ob. plebania otoczona ogrodem.

Opis

Boruja Kościelna, duża wieś położona 5 km na pd. od Nowego Tomyśla. Zespół sakralny usytuowany jest w centralnej części wsi. Kościół wraz z cmentarzem znajduje się na placu Kościelnym, na pn. od niego przy drodze do Wolsztyna stoi pastorówka, ob. plebania, otoczona ogrodem. Teren przykościelny, częściowo zadrzewiony, otoczony jest niskim metalowym ogrodzeniem.

Kościół jest orientowany, wzniesiony na planie prostokąta, z półkoliście zamkniętym prezbiterium z dwoma zakrystiami po bokach oraz z kruchtą od zachodu, nad którą wznosi się wysoka wieża. Po obu stronach wieży, symetrycznie położone klatki schodowe prowadzące na chór. Korpus główny kościoła, nakryty jest wysokim dachem dwuspadowym, a wieża zwieńczona smukłym, pokrytym blachą, hełmem z glorietą. Wszystkie połacie dachu pokryte są dachówką. W świątyni, pierwotnie ściany wykonane w konstrukcji ryglowej, przebudowano na murowane z cegły i otynkowane. Elewacje boczne pięcioosiowe z wysokimi czterema oknami zamkniętymi półkoliście i okrągłym oknem na osi. Wnętrze kościoła trójnawowego, rozdzielone zostało filarami i półkolistymi arkadami. Zachowana oryginalna empora organowa z prospektem.

Pastorówka wzniesiona na rzucie prostokąta z dwukondygnacyjnym pseudoryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem od frontu, i z werandą od ogrodu. Budynek podpiwniczony, jednokondygnacyjny z użytkowym poddaszem, nakryty został dwuspadowym dachem. Budynek jest murowany z cegły, otynkowany z bogatym wystrojem elewacji, które urozmaicono ceglanym detalem architektonicznym w partii cokołu, wokół okien oraz w narożach i gzymsach budynku. Szczyt ryzalitu wykonany został w konstrukcji szkieletowej, weranda jest drewniana. We wnętrzu zachował się pierwotny układ pomieszczeń, stolarka okienna i drzwiowa.

Zabytek dostępny do zwiedzania z zewnątrz.

oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 30-10-2015 r.