Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski XIX w. Bolimów

Adres
Bolimów

Lokalizacja
woj. łódzkie, pow. skierniewicki, gm. Bolimów - miasto

Około 1370 roku osada, powstała przy istniejącym od X wieku grodzie książęcym, otrzymała z rąk księcia mazowieckiego Siemowita III prawa miejskie. Po inkorporacji do Korony Bolimów pozostał do rozbiorów ośrodkiem starostwa niegrodowego.

Początki osadnictwa żydowskiego w mieście sięgają epoki stanisławowskiej, czasów po zniesieniu ograniczeń wynikających z przywileju de non tolerandis Judaeis. Liczba Żydów w Bolimowie rosła szybko, w latach 90. XVIII wieku — jeszcze przed III rozbiorem Rzeczypospolitej – w miasteczku odnotowano 33 starozakonnych, którzy stanowili wówczas niespełna 10% wszystkich jego mieszkańców. W 1800 roku, już pod zaborem pruskim, mieszkało tutaj 84 Żydów. U schyłku XVIII wieku do najczęściej wykonywanych przez Żydów zawodów należały: kuśnierstwo, pasamonictwo, piekarstwo i rzeźnictwo. Mniej licznie zajmowali się kapelusznictwem, garbarstwem, szklarstwem i złotnictwem. Wśród Żydów występowali także przedstawiciele rzadkich specjalności (jeden z nich trudnił się gręplarstwem). Na początku XIX wieku zbudowano w mieście synagogę, zlokalizowaną przy ulicy Farnej, po przeciwnej stronie kościoła filialnego św. Anny.

W pierwszej połowie XIX wieku liczba żydowskich mieszkańców Bolimowa systematycznie rosła — sprzyjała temu polityka władz Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (Królestwa Kongresowego) mająca na celu zmuszenie Żydów do przeniesienia się ze wsi do miast. W mieście powstał Okręg Bóżniczy, do którego należeli także Żydzi z Nieborowa i Kompiny. W 1827 roku w Bolimowie został wyznaczony tzw. rewir żydowski. Mieszkało wówczas w tym miasteczku 233 wyznawców judaizmu (24% ogółu ludności), a w 1857 — już 339 (30%). W 1878 roku w całej gminie bolimowskiej żyło 505 Żydów, a w 1897 roku – 339. Od końca stulecia rozpoczął się stopniowy ich odpływ do większych ośrodków, zwłaszcza Warszawy. Na spadek liczebności gminy wpłynęła również emigracja do Ameryki i Palestyny.

W czasie pierwszej wojny światowej w okolicach osady toczyły się ciężkie walki pomiędzy wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Wielu bolimowskich Żydów opuściło wówczas swoje domostwa, po czym udało się do Łowicza i Warszawy. Większość z nich powróciła po zakończeniu działań wojennych. W okresie międzywojennym Żydzi utrzymywali się nadal głównie z handlu i rzemiosła: w 1925 roku ludność żydowska prowadziła w Bolimowie 16 sklepów i 12 warsztatów rzemieślniczych (m.in. jatki mięsne, piekarnie, sklepy z artykułami kolonialnymi i przyborami szewskimi, galanterią odzieżową, zakłady szewskie, kamieniarskie). Bolimowscy rzemieślnicy wyznania mojżeszowego zrzeszyli się w Związku Rzemieślników Żydów w Łowiczu. Utworzyli również Kasę Bezprocentowych Pożyczek „GemilutChesed”, na której niewielki kapitał składały się składki członkowskie. Z nich to wypłacano pożyczki.

W okresie międzywojennym w Bolimowie nie dochodziło do poważniejszych konfliktów polsko-żydowskich. Wielu Żydów uczestniczyło w życiu społecznym osady i cieszyło się poważaniem wśród pozostałych mieszkańców. Przedstawiciele społeczności żydowskiej zasiadali także w radzie gminnej. W tym okresie społeczność ta wzniosła w miasteczku bibliotekę. Wśród licznych partii politycznych największą popularnością cieszyły się ortodoksyjna Aguda oraz ugrupowania syjonistyczne. W 1939 roku w Bolimowie mieszkało 235 Żydów. Do najliczniejszych rodzin żydowskich należeli: Manowie, Sztyfermanowie, Jakubowiczowie, Rotsteinowie, Roznerowie, Hermanowie.

W kilka miesięcy po wybuchu drugiej wojny światowej, w marcu 1940 roku niemieckie władze okupacyjne nakazały powołać w Bolimowie Judenrat (Radę Żydowską), w skład której weszło 12 Żydów — jego przewodniczącym został Berek Mordka Man. W maju tego samego roku wójt otrzymał ze starostwa powiatowego w Łowiczu rozkaz utworzenia getta w Bolimowie. Zostały również utworzone Komisja Sanitarna i oddział policji żydowskiej. Otwarta początkowo dzielnica (obejmująca rejon rynku i ulicy Farnej) została ogrodzona i zamknięta już w czerwcu — na tzw. aryjską stronę można było przechodzić na podstawie specjalnych przepustek, wydawanych przez wójta. Jeszcze przed zamknięciem getta przybyło do Bolimowa 120 uchodźców żydowskich z Łowicza. Przesiedlono tam również kilkuset Żydów ze Strykowa i Łodzi. Szacuje się, że ogółem przez getto bolimowskie przeszło około 1500 osób. Na terenie getta działała poczta, kasa chorych, ambulans i sklep. Żydzi z getta pracowali między innymi w lesie i na folwarku w Woli Szydłowieckiej. Dzięki wychodzeniu na zewnątrz mogli kupić nielegalnie żywność od okolicznych chłopów i przemycić ją do getta. W marcu 1941 roku wszyscy Żydzi z Bolimowa zostali deportowani do getta warszawskiego i podzielili tragiczny los jego więźniów. Nieliczni, którzy uniknęli wywózki podczas akcji likwidacyjnej, schronili się poza osadą. Jedenastu spośród nich zostało rozstrzelanych przez żandarmerię niemiecką w marcu 1944 roku w lasach bolimowskich.

W Bolimowie poza cmentarzem żydowskim pozostała synagoga, zdewastowana podczas drugiej wojny światowej przez niemieckich okupantów — w okresie PRL-u opuszczony budynek przebudowano, tworząc w nim posterunek milicji (obecnie policji). Przy ulicy Farnej zachowały się nieliczne drewniane domy żydowskie.

Cmentarz żydowski w Bolimowie powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku. Zlokalizowany został poza terenem zabudowanym około 600 metrów na południowy wschód od rynku, w bezpośrednim sąsiedztwie nekropolii katolickiej. Jego granice pozostały częściowo czytelne dzięki zachowanemu ziemnemu obwałowaniu. Zbliżona kształtem do kwadratu działka cmentarna zajmuje powierzchnię 0,32 hektara Nekropolia została podczas okupacji zdewastowana przez Niemców, którzy wyrwali część macew. Proces zniszczenia postępował także w okresie powojennym.

W 2020 r. na Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych "Zróbmy To" wraz Fundacją Dziedzictwa Kulturowego rozpoczęło na cmentarzu prace pielęgnacyjne, w których uczestniczyło łącznie około 50 wolontariuszy. Teren został uporządkowany, wykarczowano gęste zarośla z tarniny. W wyniku robót odsłonięto 59 nagrobków w różnym stanie zachowania.

W 2021 roku w ramach programu Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej” cmentarz oznaczono tablicą pamiątkową w formie macewy zaakceptowaną przez Generalnego Konserwatora Zabytków i Naczelnego Rabina Polski z kodem QR prowadzącym do opisu obiektu na portalu ZABYTEK.PL

Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 898 w dniu 18.12.1992 roku.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_10_CM.13622, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_10_CM.32255