Był jednym z dwu najpotężniejszych fortów Twierdzy Przemyśl. Fort posiada również duże walory krajobrazowe. Jako istotny element zespołu fortyfikacji Twierdzy Przemyśl stanowi ważny zabytek o znaczeniu europejskim.

Historia

Fort GWH XIII „San-Rideau” został zbudowany w latach 1892-1896 w ramach tzw. „pancernej” rozbudowy Twierdzy Przemyśl. Był głównym obiektem V obwodu obronnego. Początkowo otrzymał numer XIIIa, potem XIII½, w końcu XIII. Na mapie twierdzy Festung-Umgebungs-Plan von Przemyśl nosi oznaczenie Gürtel-H.W.XIII½ (San-Rideau). Fort zbudowano na podstawie projektu Moritza Brunnera, zmienionego wg wytycznych Technicznego i Administracyjnego Komitetu Wojskowego. Główne uzbrojenie fortu składało się z 3 haubic 15 cm Panzerhaubitzen i 3 moździerzy 15 cm Panzermörser M.80 w wieżach pancernych umieszczonych na górnej kondygnacji koszar szyjowych, 6 dział kazamatowych 8 cm M. 94 umieszczonych w obu tradytorach na krańcach koszar, 6 dział kazamatowych 8 cm M.94 na lawetach do strzelnic minimalnych w obu kaponierach przeciwstokowych. Załogę stanowiła 1 kompania piechoty, 1 kompania artylerii oraz 9 pionierów (saperów). Zadaniem fortu była obrona doliny Sanu, wspomaganie sąsiednich dzieł XII½ (bateria 10), XIII b, XIII a i XIV oraz obrona międzypól ogniem dział tradytorów. Podczas pierwszego oblężenia twierdzy (18.09-9.10.1914) jego artyleria wspomogła forty VI obwodu obronnego Siedliska w odparciu gwałtownego szturmu rosyjskiego. Przed poddaniem twierdzy w drugim oblężeniu (9.11.1914-22.03.1915) wysadzono wieże pancerne, tradytory oraz kaponiery. Podczas trzeciego oblężenia (30.05-4.06.1915) fort zajęły wojska niemieckie i austro-węgierskie. W okresie międzywojennym prowadzono prace rozbiórkowe w celu pozyskania materiałów budowlanych. Z fortem XIII związana jest legenda o uwolnieniu podczas rozbiórki koszar rosyjskiego oficera, po 8-letnim uwięzieniu w podziemiach.

Opis

Fort GHW XIII „San-Rideau” jest głównym, pancernym, ześrodkowanym, dwuwałowym fortem artyleryjskim typu „Einheitsfort”, zbudowanym w systemie fortyfikacji fortowej - grupowej. Znajduje się w północnej części miejscowości Bolestraszyce, na krawędzi skarpy doliny Sanu. Powierzchnia fortu w granicach działek: ok. 6,5 ha.

Fort zbudowany jest na planie redanu, otoczony suchą fosą. W przeciwstoku fosy zachowana jest częściowo betonowa galeria strzelnicza oraz lewoskrzydłowa kaponiera. Po kaponierze prawoskrzydłowej zachowana jest jedynie ściana narażona. Zachowane są ziemne elementy fortu - dolny wał piechoty, wał osłaniający koszary szyjowe oraz przedwał otaczający fort. W jego stoku zachowane są pozostałości umocnień polowych. W centrum fortu znajdują się ruiny koszar szyjowych z potężnym zwaliskiem betonowych bloków stropu (na lewym skrzydle), z pozostałościami granitowych podstaw wież pancernych. Na prawym skrzydle zachowane są fundamenty bloku kazamatowego i kaponiery szyjowej oraz ściana narażona ze śladami wież pancernych i krawędziami otworów strzelniczych tradytora. Zachowane są także skrzydłowe wybieżnie z koszar z poternami doprowadzającymi. W przebiegu potern znajdują się otwarte zapadnie. Na osi wału piechoty zachowany jest betonowy schron centralny z 4. wyjściami na dziedziniec. Schron przykryty jest stropem betonowym na dwuteownikach stalowych. Większość elementów stalowych stropu została wymontowana podczas prac rozbiórkowych. Zachowana jest sklepiona poterna łącząca schron centralny z koszarami. Jej wylot znajduje się na drugiej kondygnacji ściany narażonej. W osi fortu zachowana jest także sklepiona poterna łącząca dolną kondygnację koszar z galerią strzelniczą w przeciwstoku fosy. W jej końcowym odcinku znajdują się zabiegowe schody wyprowadzające na poziom galerii. Galeria zaopatrzona jest w rząd strzelnic dla broni ręcznej zaopatrzonych w stalowe ścianki z otworami strzelniczymi. Galeria doprowadza do lewoskrzydłowej kaponiery pojedynczej z zachowanym blokiem kazamatowym. Zachowane są sklepione kazamaty: izba mieszkalna, wartownia, komora amunicyjna, WC, korytarz bojowy ze strzelnicami, szyb wejścia do niezachowanej pancernej kopuły obserwacyjnej. Kazamaty dział wysadzone. Zachowana jest dojazdowa droga forteczna z ceglano-kamiennym, sklepionym wiaduktem nad drogą rokadową.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Podczas zwiedzenia podziemi należy zachować szczególną ostrożność ze względu na niebezpieczeństwo np. wpadnięcia do zapadni. Fort znajduje się na czarnym turystycznym szlaku fortecznym oraz zielonym szlaku rowerowym.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 14.10.2014 r.