Pierwsza wzmianka o żydowskich mieszkańcach miasteczka pochodzi z drugiej połowy XV wieku (1478) — powstać wówczas miała odrębna gmina błońska. W połowie XVI stulecia, po inkorporacji Mazowsza do Korony, zaczęły obowiązywać w Błoniu zasady przywileju de non tolerandis Judaeis, które formalnie zostały całkowicie zniesione dopiero w okresie reform margrabiego Wielopolskiego w 1862 roku. W drugiej połowie XVIII wieku zakaz osadnictwa żydowskiego w Błoniu był coraz mniej przestrzegany. W 1771 roku odnotowano obecność 13 Żydów, a w 1808 roku — 20 (stanowili wówczas 2,5% ogółu ludności miasta). Do Błonia kupcy i kramarze żydowscy z okolicznych miejscowości przyjeżdżali na czas jarmarków, które odbywały się co dwa lata.

Od lat 60. XIX wieku Żydzi mogli nie tylko mieszkać w Błoniu, ale również nabywać w nim nieruchomości. Spowodowało to szybki wzrost społeczności żydowskiej. W drugiej połowie XIX wieku, a także w pierwszych dekadach XX wieku Błonie stało się dużym skupiskiem ludności żydowskiej. Podczas gdy w 1857 roku było tu 88 Żydów (8% wszystkich mieszkańców), to w 1897 roku — już 1027 (35%). Samodzielna gmina wyznaniowa (dysponująca własnym cmentarzem) powstała prawdopodobnie w 1885 roku. Żydzi trudnili się głównie handlem, w tym zbożem i ziarnem siewnym. Rzemieślnicy żydowscy zajmowali się przede wszystkim krawiectwem i szewstwem. Synagoga w Błoniu stanęła u zbiegu obecnych ulic Nowakowskiego i Piłsudskiego. W 1912 roku w miejsce starszej, drewnianej wzniesiono nową, murowaną bożnicę (rozebrana w 1952 roku).

Dzieci żydowskie w Błoniu uczyły się początkowo w tradycyjnych chederach. Od około 1870 roku w mieście działała szkoła religijna Talmud-Tora. Podczas pierwszej wojny światowej założono szkołę żydowską (od 1921 roku zarządzała nią organizacja Mizrachi), przyłączoną potem do szkoły powszechnej. W mieście działała także związana z Agudą ortodoksyjna szkoła dla dziewcząt Bejt Jaakow. W 1903 roku powstała w Błoniu syjonistyczna organizacja Hatykwa (od 1917 roku prowadząca bibliotekę). W mieście funkcjonowały też młodzieżowe kółka literackie i dramatyczne.

W odrodzonej Polsce odsetek Żydów w Błoniu utrzymywał się w granicach jednej czwartej ogółu mieszkańców, w 1939 roku wzrósł do 30% (2600 osób). Struktura społeczności i jej zajęcia w międzywojniu nie uległy zmianie. O głosy wyborców konkurowali syjoniści i ortodoksi. W Błoniu działała Organizacja Syjonistyczna, Poalej Syjon, Mizrachi, Brit ha-Zohar oraz ortodoksyjna Aguda. Żydzi uczestniczyli także we władzach samorządowych Błonia, uzyskując w ostatniej przedwojennej Radzie Miasta dwa mandaty (1939).

Po wkroczeniu Niemców do Błonia we wrześniu 1939 roku rozpoczęły się mordy, prześladowania i grabieże. Okupant kierował również Żydów na roboty przymusowe. Jesienią powołany został Judenrat. Do Błonia przesiedlono około 900 Żydów z Łodzi, Kowla, Iłowa, Lubienia, Konstantynowa i Aleksandrowa Kujawskiego. Opiekował się nimi Komitet Żydowskiej Samopomocy Społecznej. W listopadzie 1940 roku Niemcy utworzyli w mieście getto, w którym umieścili 2100 Żydów, zlikwidowane w lutym następnego roku. Wszystkich Żydów wywieziono wówczas do Warszawy, gdzie podzielili losy więźniów warszawskiego getta, ginąc w ogromnej większości w niemieckim nazistowskim obozie zagłady Treblinka II.

Cmentarz żydowski w Błoniu został założony prawdopodobnie w latach 80. XIX wieku. W lecie 1940 roku na cmentarzu złożono do grobu kilkunastu żołnierzy polskich wyznania mojżeszowego, poległych podczas kampanii wrześniowej (ich szczątki ekshumowano z polowych mogił). Podczas drugiej wojny światowej okupanci niemieccy rozpoczęli niszczenie nekropolii, wyrywając część macew i wykorzystując je następnie w trakcie prac budowlanych w mieście.

Mimo postępującej w powojennych dziesięcioleciach dewastacji obiektu, jeszcze w latach 60. XX wieku na cmentarzu znajdowało się kilkadziesiąt stojących macew. W 1989 roku teren cmentarza żydowskiego w Błoniu wraz z nagrobkami został wpisany do rejestru zabytków. W 2011 roku doliczono się na cmentarzu 35 pomników nagrobnych (jedynie kilka nagrobków można było zakwalifikować jako całe i jednocześnie stojące w miejscu właściwego pochówku) lub ich fragmentów. Przeważały tradycyjne macewy w formie pionowej płyty, z półokrągłym lub prostokątnym naczółkiem, wykonane głównie z piaskowca. Zdecydowaną większość znalezionych pomników stanowiły rozbite fragmenty macew, tumby, czyli półwalce układane za macewą oraz inne elementy konstrukcyjne grobowców. Mimo zniszczeń dało się jeszcze odczytać rzędowy układ pochówków. Zachowane macewy stały zwrócone licem w kierunku zachodnim. Przy południowej granicy cmentarza przetrwały dwie macewy miejscowych rabinów: Jehudy, syna Józefa (zm. 1902) oraz prawdopodobnie Jakowa (zm. 1925). Wszystkie epitafia na odnalezionych macewach sporządzone zostały w języku hebrajskim. W zwieńczeniach pomników znajdowały się płaskorzeźby typowe dla żydowskiej sztuki sepulkralnej.

Prawdopodobnie w połowie kwietnia 2013 roku na cmentarzu doszło do aktu wandalizmu — przy użyciu ciężkiego narzędzia niemal doszczętnie potłuczono wszystkie stojące macewy. Po tym incydencie, w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, wszystkie fragmenty zniszczonych nagrobków zostały zabrane z terenu cmentarza. Trzy lata później sumptem Europejskiej Inicjatywy na rzecz Cmentarzy Żydowskich i Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie powstało nowe ogrodzenie terenu nekropolii.

Opis

Cmentarz żydowski w Błoniu znajduje się na północnych krańcach miasta, przy obecnej ulicy Polnej. Nekropolia zajmuje działkę na planie zbliżonym do trapezu, o powierzchni 0,3 ha. Granice obszaru grzebalnego pozostały czytelne: od strony południowej i zachodniej – dzięki zachowanemu płytkiemu okopowi i słupom zniszczonej bramy; od strony wschodniej granicę wyznacza droga; od strony północnej — łagodne obniżenie terenu. Obecnie na cmentarzu znajdują się jedynie 4 całe leżące tradycyjne macewy w formie pionowej płyty, z półokrągłym naczółkiem, wykonane z piaskowca z inskrypcjami oraz fragmenty zniszczonych macew i nagrobków betonowych. Zachowała się też jedna cała tumba, czyli półwalec. Nekropolia jest ogrodzona siatką metalową.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN