To miejsce, gdzie we wczesnej epoce żelaza istniała osada obronna kultury łużyckiej.

Jej odkrycie w 1934 roku pod wodami Jeziora Biskupińskiego stało się jednym z najważniejszych dokonań polskich archeologów, zaznaczającym przełom w stanie wiedzy o pradziejach. Przetrwanie prawie kompletnych fundamentowych konstrukcji drewnianych rozległego osiedla, z reliktami domostw, ulic, wałów i urządzeń technicznych, było zjawiskiem wyjątkowym, swoistą sensacją archeologiczną na miarę europejską. Popularyzowany jako „polskie Pompeje”, Biskupin objęty został wieloletnim programem badań angażujących kilka pokoleń naukowców, prowadzonych na ogromną skalę, z zastosowaniem nowatorskich metod i połączeniem wielu dyscyplin. Wielkość osady - zadziwiająca na tle fragmentarycznego charakteru wszelkich wcześniejszych odkryć na terenie Polski - jej wyjątkowo dobry stan zachowania oraz znaczenie naukowe decydują o unikatowości obiektu.

Biskupin funkcjonuje obecnie jako muzeum-rezerwat archeologiczny, ze współczesnymi pełnowymiarowymi rekonstrukcjami fragmentów grodu. W ramach wielostronnej aktywności placówki, oprócz przechowywania i udostępniania odkrytego materiału zabytkowego, kontynuowane są badania naukowe, jak również prowadzone nowoczesne działania edukacyjne, włącznie z coroczną organizacją popularnych festynów archeologicznych.

Historia

Ślady bytowania człowieka na terenie Biskupina sięgają epoki kamienia. Najstarsze są pozostałości obozowiska łowców reniferów sprzed 10-12 tysięcy lat, neolityczny dom pierwszych rolników i położone w pobliżu pochówki szkieletowe. Istnieje także duży obiekt z wczesnej epoki brązu - tzw. kraal o do końca nieustalonej funkcji.

Osada obronna kultury łużyckiej odkryta w 1934 roku pochodzi z okresu halsztackiego. Badania dendrochronologiczne wykazały, że gród założony na podmokłej wyspie Jeziora Biskupińskiego istniał już w połowie VIII stulecia p.n.e. (większa część zużytego do jego budowy drewna datowana jest na 738 rok p.n.e.). Zamieszkiwany był przez liczącą do 1000 osób społeczność zajmującą się rolnictwem, hodowlą zwierząt, polowaniem i rybołówstwem oraz różnorodną działalnością produkcyjną. Osiedle miało co najmniej trzy fazy istnienia, o czym świadczą kolejne wały obronne, dwie zabudowy wnętrza oraz mniejsza osada otwarta, pozbawiona wałów. Istnieje kilka hipotez co do jego opuszczenia, które nastąpiło - podobnie jak w przypadku analogicznych grodów w Sobiejuchach, Izdebnie, Smuszewie, Jankowicach - w szczytowym okresie rozwoju. Powodem mogło być: zniszczenie grodów przez Scytów, podniesienie się poziomu wód w jeziorach na skutek pogorszenia klimatu lub wyeksploatowanie okolicznego środowiska naturalnego. Z czasem drewniane konstrukcje osady w Biskupinie zostały zalane wodą i przykryte torfem, dzięki których konserwującym właściwościom przetrwały do czasów współczesnych.

W latach 30. XX wieku na skutek prac melioracyjno-irygacyjnych obniżył się poziom wód w Jeziorze Biskupińskim, odsłaniając fragmenty drewnianych pali. W 1933 roku prof. Józef Kostrzewski z Poznania został poinformowany o tym przez miejscowego nauczyciela Walentego Szwajcara, i już w następnym roku zainicjowano badania naukowe trwające do wybuchu II wojny światowej. Datowanie dokonane przez prof. Kostrzewskiego na podstawie odkrytego materiału ceramicznego okazało się właściwe (uściślone jedynie przez badania dendrochronologiczne z lat 90. XX wieku). W czasie prac korzystano z najnowocześniejszego w tym czasie sprzętu i oryginalnych metod, m.in. wykonywano zdjęcia fotograficzne z balonu i prowadzono badania podwodne. Od początku zarysowała się też wyraźna koncepcja badań interdyscyplinarnych. Pierwsze etapy prac wykopaliskowych, w tym także prowadzone przez Niemców w czasie II wojny światowej, służyć miały potwierdzeniu propagowanych wówczas nacjonalistycznych teorii.

Po wojnie badania zostały wznowione pod kierunkiem prof. Zdzisława Rajewskiego, dyrektora Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Z jego inicjatywy w 1950 roku utworzone zostało w Biskupinie muzeum. Następnym krokiem było zrealizowanie koncepcji rezerwatu archeologicznego, któremu w latach 70. XX wieku nadano obecny kształt.

Opis

Rezerwat archeologiczny w Biskupinie ma powierzchnię 28,45 ha. Osada kultury łużyckiej wzniesiona na planie owalu zajmuje przestrzeń półwyspu Jeziora Biskupińskiego (w czasie jej powstawania była to wyspa). Pierwotnie otoczona była falochronem z ukośnie wbitych w brzeg i dno jeziora dębowych bali o obwodzie wynoszącym 512 m oraz drewniano-ziemnym wałem obronnym w konstrukcji skrzyniowej (długość ok. 460, szerokość 3,5 m, wysokość 6 m). Od strony południowo-zachodniej do grodu prowadziła brama o szerokości 3 m, z dębowymi dwuskrzydłowymi wrotami i wieżą obronną (forma w jakiej wieża została zrekonstruowana jest domniemana). Bramę z brzegiem jeziora łączył drewniany most o długości 250 m i szerokości 3 m.

Wewnątrz osiedla, wzdłuż wału biegła ulica okrężna. Przy bramie znajdował się niewielki plac, przypuszczalnie miejsce zebrań. Przy ulicach poprzecznych stało w 13 rzędach ok. 100 domów wzniesionych w konstrukcji sumikowo-łątkowej, pokrytych wspólnymi dachami (w rezerwacie zrekonstruowane są dwa rzędy domów z ulicą poprzeczną). Wejście do chaty znajdowało się zawsze od strony południowej. Wnętrze każdej podzielone było na przedsionek i izbę, wyłożone belkami. Przedsionek służył prawdopodobnie jako pomieszczenie gospodarcze, gdzie zimą trzymano także zwierzęta. Pośrodku izby znajdowało się palenisko z kamieni polnych, po jego lewej stronie duże łoże na 8-10 osób, nad którym podstrzesze, gdzie przechowywano zapasy żywności, siano, opał itp. Zabudowa osiedla zajmowała powierzchnię ok. 1,3 ha. Współczesna rekonstrukcja jego fragmentów odwołuje się do starszej fazy istnienia.

W rezerwacie znajduje się pawilon muzealny z przeznaczeniem na wystawy. Eksponowane są tu między innymi znaleziska z Biskupina: narzędzia, ozdoby, fragmenty naczyń i broni. Jedna z kwater za pawilonem poświęcona jest archeologii doświadczalnej. Zrekonstruowano w tym miejscu budynki gospodarcze: stajnię, owczarnię, bróg, stodołę oraz piece (garncarskie i chlebowy). Hoduje się tu także zwierzęta i uprawia archaiczne gatunki roślin.

Na terenie rezerwatu istnieje kilkanaście stanowisk archeologicznych datowanych od schyłkowego paleolitu po późne średniowiecze.