Dobry przykład architektury ceglanej z przełomu wieków, która wywarła duży wpływ na wygląd miast w pn.-wsch. Polsce.

Historia

Zespół budynków więzienia carskiego zbudowano do 1912 r., jako Oddział Więzienia Powiatowego, które bezpośrednio podlegało władzom Inspekcji Więziennej guberni grodzieńskiej. Znajdował się na trasie kolejowej Warszawa-Petersburg i wykorzystywany był jako więzienie etapowe w drodze na Syberię. W latach 1915-1919 pod zarządem wojskowych władz niemieckich, 1919-1939 władz polskich. W czasie okupacji sowieckiej 1939 - 1941 więzienie znajdowało się pod zarządem NKWD. Po wkroczeniu Niemców przetrzymywano w nim żołnierzy podziemia i podejrzanych o udział w ruchu oporu. Od 1944 r. więzienie podlegało Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego, przetrzymywano w nim więźniów politycznych i żołnierzy podziemia. Na terenie więzienia i ogrodu przywięziennego w latach 1944-1956 dokonywano pochówków więźniów straconych na mocy wyroków sądowych oraz przekazanych do pochowania osób poległych i zamordowanych podczas obław UB-MO-KBW-WP. Od lat 70. XX w., kiedy wybudowano nowe więzienie, znajduje się tu areszt śledczy. W latach 2013-2015 na terenie zespołu odkryto jamy grobowe ze szczątkami ofiar z lat 1941-1956.

Opis

Zespół usytuowany w pierzei ul. M. Kopernika, na pd. - zach. od centrum miasta. Styl koszarowy z przełomu XIX i XX wieku.

W skład zespołu wchodzi 6 obiektów: budynek administracji, pawilon więzienny, dawna izba chorych (ob. areszt dla kobiet), budynek gospodarczy, wolnostojąca piwnica i murowane ogrodzenie z wieżyczkami strażniczymi. Pierwotnie wejście znajdowało się od strony wschodniej, od ob. ul. M. Kopernika, obecnie wejście od strony południowej. Więzienie na planie litery E, pozostałe budynki na planie prostokąta, murowane z żółtej cegły, pierwotnie nie tynkowane, obecnie d. izba chorych i budynek gospodarczy oraz część ogrodzenia tynkowane, na kamiennych fundamentach, stropy żelbetowe. Dach więzienia wielospadowy, pozostałe czterospadowe. Wszystkie budynki o symetrycznych, wieloosiowych, opilastrowanych elewacjach, osie główne wyróżnione ryzalitami lub trójkątnymi szczytami, między kondygnacjami gzymsy kordonowe, gzymsy wieńczące uskokowe. Szczególnie ozdobny ryzalit budynku administracyjnego od strony ul. M. Kopernika, z wydatnymi pilastrami, rozetowym oknem klatki schodowej i wieńczącym gzymsem arkadowym. Okna prostokątne, zamknięte łukami odcinkowymi, wysuniętymi przed lico elewacji. Częściowo zachowane ceglane, rozrzeźbione kominy. Budynki dawnej izby chorych oraz administracyjny w partiach narożnikowych zwieńczone attyką. Wnętrza współczesne. W elewacji budynku administracyjnego od strony ul. M. Kopernika tablica z 1998 r. upamiętniająca ofiary niemieckiej okupacji i stalinowskiego reżimu. W niewielkiej wnęce wydzielonej z obszaru aresztu od strony ul. Bydgoskiej, na murze więziennym tuż po wojnie umieszczono tablicę upamiętniającą ofiary niemieckiej okupacji, stracone i pochowane w zbiorowych grobach na terenie aresztu. W 1989 r. wykonano nową tablicę, która upamiętnia również ofiary reżimu komunistycznego.

Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz.

Oprac. Grażyna Rogala, OT NID w Białymstoku,11-12-2015 r.