historyczny układ miasta - Zabytek.pl
Adres
Białystok
Lokalizacja
woj. podlaskie, pow. Białystok, gm. Białystok
urbanistycznego założenia magnackiego. Braniccy zatrudnili do prac nad budową tego zespołu najwybitniejszych architektów epoki: Tylmana z Gameren, Jana Zygmunta Deybla, Jana Henryka Klemma czy Józefa Sękowskiego. Wybitne wartości historyczne i artystyczne w skali kraju.
Historia
Pierwotny Białystok ukształtował się na przecięciu traktów drożnych i składał się z dwóch zasadniczych obiektów: kościoła (obecny murowany z 1626 r.), przed którym istniał plac handlowy i zlokalizowanego na południe od tegoż gotyckiego zamku Wiesiołowskich - rezydencji właścicieli. Obecny kształt rynku związany jest z działalnością urbanistyczną dwóch przedstawicieli rodu Branickich: Stefana Mikołaja i jego syna Jana Klemensa. Przebudowę Białegostoku rozpoczął Stefan Mikołaj na przełomie XVII i XVIII wieku. On to założył Nowy Rynek (część dzisiejszego rynku z ratuszem po zach. stronie ul. Sienkiewicza). Przesunięto bieg traktu suraskiego na nowy, prosty i uregulowany odcinek wpadający do południowego narożnika rynku, tworząc w ten sposób oś widokową. Pozwoliło to zasłonić nową zabudową starą część osady, gdzie mieściła się dzielnica żydowska. Wtedy też utworzono drugą oś widokową przesuwając dawny trakt choroski na pn. narożnik rynku (tak powstała ulica Choroska, dziś Lipowa). Jan Klemens kontynuował dzieło ojca wystawiając na rynku ratusz połączony kompozycyjnie z kościołem białostockim. W miejscu starszej XVI-wiecznej rezydencji Wiesiołowskich powstało założenie pałacowo-ogrodowe z monumentalnym pałacem w centrum. Podstawową ideą Branickiego było utworzenie wokół Rynku i wzdłuż ulic Choroskiej, Suraskiej, Wasilkowskiej i Zamkowej jednolitej zabudowy, która pełniłaby funkcję reprezentacyjne, a także zasłaniałaby stare drewniane budynki. Każde domostwo otrzymało zbliżony kształt, formę i układ. W narożach głównego Rynku i wpadających do niego ulic wzniesiono znacznie większe i obszerniejsze od pozostałych domy, które zwano wjezdnymi. Naprzeciw kościoła w południowej pierzei wzniesiono budynki klasztoru sióstr miłosierdzia, zaś naprzeciw tegoż szpital.
Opis
Zabytkowy, barokowy układ przestrzenny miasta ukształtowany w XVIII w. obejmuje trójkątny rynek, w środku którego stoi ratusz. Na wschód od ratusza dominantą urbanistyczną jest zespół sakralny, składający się z XVII-wiecznego kościoła oraz z dobudowanej do niego monumentalnej neogotyckiej bazyliki z pocz. XX wieku. Wybiegająca z rynku na zach. reprezentacyjna ulica Lipowa (z klasycystyczną cerkwią św. Mikołaja z poł. XIX w.) zakończona jest wzgórzem św. Rocha, na którym w czasach Branickich stała kaplica, zaś obecnie kościół pod tym wezwaniem, zaprojektowany przez Oskara Sosnowskiego - arcydzieło architektury modernistycznej. Ze wzgórza św. Rocha poprowadzona jest oś widokowa na wzgórze św. Marii Magdaleny, na którym stoi cerkiew pod tym wezwaniem (wybudowana w XVIII i przebudowana w XIX w.). Na południe od rynku i kościoła parafialnego położony jest barokowy zespół pałacowo-ogrodowy. Oprócz wspomnianej ul. Lipowej częścią dawnego barokowego rozplanowania miasta jest ul. Warszawska, na której zachowało się kilka zabytkowych domów z XIX-XX w., a także dawniej ewangelicki, a dzisiaj katolicki, neoromański kościół p.w. św. Wojciecha.
Obiekt dostępny dla zwiedzających.
Oprac. Grażyna Rogala, OT NID w Białymstoku, 23.12.2014 r.
Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).
Rodzaj: układ przestrzenny
Forma ochrony: Rejestr zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_UU.9432