Zespół szerokotorowej i wąskotorowej stacji kolejowej w Białośliwiu jest cennym zabytkiem techniki z 2 poł. XIX w., dokumentującym rozwój kolejnictwa w Wielkopolsce. Zabudowania stanowią dominantę w krajobrazie wsi i są unikalnym przykładem węzła łączącego infrastrukturę techniczną wąskotorową z normalnotorową.

Historia

Powstanie szerokotorowej stacji kolejowej w Białośliwiu związane było z uruchomieniem pierwszego odcinka Królewskiej Kolei Wschodniej Krzyż - Bydgoszcz, którą przekazano do eksploatacji 27 lipca 1851 r. Na odcinku tym wybudowano dodatkowo stacje w Wieleniu (późniejszy Wieleń Północny), Trzciance, Białośliwiu i Nakle. Stację usytuowano w południowej części wsi. W roku 1851 wzniesiono klasycystyczny budynek dworca, w latach następnych wzniesiono pocztę (1860 r.), magazyn spedycji kolejowej (ok. 1880 r.), dwie nastawnie (ok. 1910 r.).

Kolejki wąskotorowe powstawały w wyniku lokalnych potrzeb transportowych i życzeń właścicieli ziemskich chcących przewozić artykuły rolne. W 2 poł. XIX w. na terenie d. pow. wyrzyskiego powstały pierwsze cukrownie: w Nieżychowie k. Białośliwia i w Rudkach k. Nakła. Przed właścicielami ziemskimi , a także akcjonariuszami cukrowni pojawił się problem transportu buraków cukrowych. Ze względu na niższe koszty budowy i tańszą eksploatację zdecydowano się na budowę kolejki wąskotorowej. W 1880 r. okoliczni ziemianie zlecili Wschodniopruskiemu Towarzystwu Kolei Wąskotorowych w Królewcu zaprojektowanie i budowę wyrzyskiej kolejki wąskotorowej. Przedłożony projekt został zaakceptowany. Punktem centralnym kolejki miała być Łobżenica, gdzie oprócz stacji wybudowano parowozownię i warsztaty naprawcze. W 1894 r. oddano do eksploatacji linię z Łobżenicy do Witosławia lutym1885 r. - linię z Białośliwia przez Nieżychowo i Czajcze do Łobżenicy, z odgałęzieniem z Czajcza do Wysokiej. Kolejne linie uruchamiano latach następnych. Ostatni odcinek z Białośliwia w kierunku rzeki Noteć powstał w 1905 r. Dzięki tym wszystkim inwestycjom powiat wyrzyski posiadał najgęstszą sieć kolejek wąskotorowych w Wielkopolsce. Do 1905 r. oddano tu do eksploatacji 150 km linii. Zarząd Wyrzyskiej Kolei Powiatowej mieścił się w Wyrzysku, w Białośliwiu funkcjonowała Inspekcja Ruchu. Po odzyskaniu niepodległości Zarząd Kolei podporządkowano Samorządowi Powiatowemu w Wyrzysku. W tym czasie parowozownia i warsztatu naprawcze przeniesione zostały z Łobżenicy do Białośliwia (odpowiednie budynki wzniesiono tu w l. 1921-23), nieco później rozebrana została linia z Białośliwie w kierunku Noteci. W l. 1923-25 przy parowozowni powstały budynki mieszczące warsztat, stołówkę, stolarnię i halę napraw wagonów.

W 1945 r. Zarządy Powiatowe w Wyrzysku i Bydgoszczy podpisały umowę o uregulowaniu ruchu między kolejką bydgoską i wyrzyską. Po włączeniu wszystkich Powiatowych Kolei Wąskotorowych do PKP (1949 r.) Bydgoska Kolej Powiatowa i Wyrzyska Kolej Powiatowa otrzymały wspólną nazwę Bydgoskich Kolei Dojazdowych. W latach następnych systematycznie likwidowano poszczególne odcinki torów i bocznic.

W 1994 r. zlikwidowano Zarząd Kolei Dojazdowych DOKP w Gdańsku, rok później zawieszono przewozy. Od tego roku trwała batalia o uratowanie kolejki. W 2000 roku Klub Modelarzy Kolejowych z Poznania wysunął propozycję wznowienia kursów kolei wąskotorowej na trasie najstarszych odcinków Wyrzyskich Kolei Dojazdowych. Przejazdy udało się zorganizować w 2001 roku. W tym samym roku powstało Towarzystwo Wyrzyska Kolejka Powiatowa z siedzibą w Białośliwiu, które podjęło działania na rzecz dalszej reaktywacji kursów kolejki, włącznie z odbudowywaniem torowisk. Odbudowę ukończono w 2005 roku. Obecnie planowana jest dalsza rozbudowa odnowionej sieci. Wyrzyskie Koleje Dojazdowe są czynne, przejazdy odbywają się na nich w letnie weekendy na trasie Białośliwie - Pobórka Wielka.

Opis

Zabudowania zespołu stacji kolei szerokotorowej w Białośliwiu usytuowane są w południowej części wsi. W skład zespołu wchodzą: budynek dworca, poczta, dwie nastawnie oraz magazyn spedycji kolejowej. Nieco dalej na zach. usytuowane są zabudowania zespołu stacji wąskotorowej: budynek dworca (ob. dom mieszkalny), hala napraw wagonów, parowozownia, stolarnia (ob. świetlica), budynek warsztatowo-garażowy, kuźnia i budynek zaplecza technicznego. Wymienione budynki wpisane zostały do rejestru zabytków.

Dworzec kolei szerokotorowej wzniesiony został na rzucie prostokąta, z dwiema węższymi, prostokątnymi przybudówkami od wsch. i zach. Środkowa partia budynku jest wyższa, dwukondygnacyjna, przybudówka wschodnia - jednokondygnacyjna z poddaszem, przybudówka zach. - jednokondygnacyjna. Nad poszczególnymi partiami budynku dachy dwuspadowe o niewielkim kącie nachylenia

Dworzec jest budynkiem murowanym z cegły, jego ściany otynkowano. Dachy kryte są eternitem. Wnętrza nakryte są stropami drewnianymi z podsufitką.

Elewacje podzielone są gzymsami kordonowymi. Okna i wejścia Prostokątne, zwieńczone odcinkami gzymsu. W podobnej stylistyce utrzymany jest usytuowany w pobliżu dworca, po jego stronie zach. budynek poczty, natomiast pozostałe budynki zachowały ceglane elewacje (w przypadku obu nastawni zostały one obecnie pomalowane na seledynowo i niebiesko). Magazyn spedycji kolejowej nakryty jest dachem dwuspadowym o silnie wysuniętych okapach kryjących przylegające do budynku rampy. Okna i wejścia zamknięte są półkoliście. Otwory w nastawniach zamknięte są łukiem odcinkowym.

Budynek d. dworca kolei wąskotorowej (ob. dom mieszkalny) wzniesiony został na rzucie prostokąta. Jego zwartą, dwukondygnacyjną bryłę nakrywa dach dwuspadowy. Budynek wzniesiony został z cegły, jego ściany od wewn. otynkowano, od zewn. pozostawiono nieotynkowane. Dach kryty jest eternitem. Wnętrza nakryte są stropami drewnianymi z podsufitką. Elewacje licowane są czerwona cegłą. Elewacja frontowa podzielona jest gzymsem kordonowym, pięcioosiowa, z prostokątnym wejściem na skrajnej osi wsch. Pozostałe obiekty stacji wąskotorowej są budynkami wzniesionymi z cegły, o nietynkowanych elewacjach, nakryte dachami o niewielkim kacie nachylenia połaci. Okna, bramy i wejścia są prostokątne, czasem zamknięte lukiem odcinkowym.

Zespół dostępny. Zabytkowy kompleks stacji kolejki wąskotorowej jest w całości udostępniany dla turystów do zwiedzania. W okresie letnim odbywają się przejazdy na trasie Białośliwie - Pobórka Wielka.

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 19-11-2015 r.